اؤزبگیستان‌دان بِللیکلر 1

بو ماقالامینگ سؤزباشیسی "ییتن مدنیتینگ ایزیندا" هم بولوپ بیلردی. بلکی بو حاص یرلیکی بولاردی. اِمما بو سونگقی دؤورده ماتریدی یا دا تۆرکیستان دا هم گؤزله نیأن گؤرنۆشینده فردریک استارینگ  عیلمی ایشینده بولشی یالی "ییتن آیدینگلانما" بولوپ بیلمه ز. سبأبی آیدینگلانما گۆن باتاری اؤز دأبیندن قوُپاران، غاقلینگ یول بلِتلیگیندن باشغا هیچ بیر زادی قابول اتمه یأر آدلغادا یادا گۆن باتاری شو گۆنکی گۆنه چنلی گتیرن یول کارتاسیدیر (نقشه سیدیر). آدام اوغلونینگ باشدان گچیرن ایکی جاهان اورشی هم شول آیدینگلانما سبأپلی باشدان گچیریلیپدی. اِمما بیز ییتن مدنیتی، عادالاتلی باشغا بیر یولی گؤزله یأریس.

آنکارا ییلدیریم بیازیت بیلیم یوردونینگ سیاسی عیلیملار فاکولته‌تی نینگ باشلیغی پروفسور قدرت بلبل ینگ یازغیسینی اۇقایارسینگیز

هاوا، سیزه اؤزبگیستانا قوران ایش ساپاریم بارادا گۆررۆنگ برمه ک ایسله یأرین.

تۆرک ایش حیذماتداشلیغی اوتغاشدیریجی آژانسی تیکانینگ قولداو برمه گینده، آدام یاغنی آنکارا عیلمی بارلاغ مرکزی، صباح الدین زاعم بیلیم یوردی و اؤزبگیستان ینگ میللی بیلیم یوردی تاراپیندان گچیریلن سمپوزیوما قاتناشماق اۆچین گچن هپده اؤزبگیستانا گیتدی.

انسان اؤزۆنی مۆنگ عاصیر اوُزال، آتالاری نینگ یاشاپ گچن توپراقلارینا گیتمه زدن اؤنگ اؤزۆنی آتا بابالاریندان چاقیلیق آلان یالی دوییار. البتده انسانی عاصیرلیق حسرتینگ بریأن غام غوصصاسی، تولقونما و قیزیقلانما قورشاپ آلیار.

اؤزبگیستانا گیتمزدن اوزال بؤلگه حاقیندا بیرآز ماغلومات ییغناماق ایسله دیم. اِمما اساسان اؤزبگیستان و عمومان اورتا آسیا بارادا تۆرک دیلینده یازیلان عیلمی ایشلر، بِللیکلر قاتی آز. آتایوردومیز دأل ایسه م مکزیک حاقیندا ماغلومات گؤزله یأن یالی. اِمما انگلیس دیلینده یازیلان یوری برگل ینگ "A Historical Atlas of Central Asia"  آدلی اثری نینگ باشدا دورماغیندا بیرنأچه عیلمی ایش بار.

تۆرکیستان

تۆرکیه و اؤزبگیستان دا تاریح بیلن یاقیندان قیزیقلانیانلار، شو گۆنکی گۆنده تۆرک دیللی دؤولتلر حؤکمۆنده آتلاندیریلان گینگ جغرافیانینگ اوزاللار تۆرکیستان حؤکمۆنده آتلاندیریلاندیغی، شوروی نینگ باسیپ آلیشلیغیندان سونگ شوروی نینگ شول بؤلگأنی بؤلمه ک اۆچین دۆرلی آدلارینگ داقیلاندیغی ییغی ییغیدان بیان ادیأر. واغتینگ گچمه گی بیلن تۆرکیستان سؤزی هم شول جغرافیادا عمومان اونودیلیپدیر، قینانساغام یاتدان چیقاریلیپدیر. تۆرکیه تۆرکلری حؤکمۆنده بیز تۆرک دۆنیأسینی مرحوم تورگوت اؤزال بیلن، شوروی نینگ دارغاماغیندان سونگ تاناماغا باشلادیق. سمپوزیوما قاتناشیجیلاردان بیری نینگ یاتلاماسی مسئلأنینگ نأحیلی مؤهۆمدیگینی گؤرکِزیأر: "من اؤزال دان سونگ، ژاپنلارینگ تاراپیندان طایارلانان یۆپک یولی باراداقی مستند فیلمده قازاقلاری، قیرغیزلاری، اؤزبکلری تانادیارقا ناماز اوقایان آداملاری گؤرِه نیمه قاتی گنگ قالدیم. شول حالقلاری آلان بیلیمیمیزینگ تأثیری بیلن تاریحدا بیر واغتلار یاشاپ گچن اِمما واغتینگ گچمه گی بیلن یوق بولان جمغیتلردیر دییپ پیکیر ادیأردیم. اِمما هنیزم اؤز بارلیقلارینی دوُوام اتدیریأرلرمیش"

شک یوقدیر کی گچمیشی بیلمه ک، باشدان گچیرلن واقالارا دولی گؤز یتیرمه ک دیسه نگ مؤهۆمدیر. هاوا، شو گۆنکی گۆنده گۆن دوُغار تۆرکیستان حؤکمۆنده آدلاندیریلیان بؤلگأنی هم اؤز ایچینه آلیان تۆرکیستان سؤزی گچمیشده شول جمغیتلرینگ یاشان جغرافیالارینی بیان اتمه ک اۆچین اولانیلیاردی.

اِمما بو یاغدای دینگه شوروی ده باشدان گچیریلمه دی. میللی دؤولت اِتابیندا دۆنیأنینگ دؤرت تاراپیندا شونگا منگزه ش بؤلۆنشیکلر باشدان گچیریلدی. بیر واغتلار عثمانلی جغرافیاسی حؤکمۆنده آدلاندیریلان سبیتده شو گۆن 52 دؤولتینگ باردیغی آیدیلیار. بدشان گچیریلن واقالاردان سونگ قینانساغام یرینه قاتناشیقلاری أهلی تاراپلایین اؤسدۆرمه ک اۆچین تاغاللا ادیلمه لی. شو گۆن ادیل انگلیسلرینگ کامنولث، فرانسیانینگ فرانسوز دیلینده گپله شیأن یورتلار بیله له شیگی بیلن دورموشا گچیرشی یالی، تاریحی جبیسلیکلر کؤپ اوغورلی حیذماتداشلیقلار اۆچین پورصات حؤکمۆنده گؤرۆلمه لی.

بینأگأرلیک

ایر ارتیر بیلن پایتاغت داشکنت ده قونانیمیزدا بیزی غام- غوصصالی یاغان یاغیش، میلاییم باهار گۆنی قارشی آلدی. اؤزۆمی آتا بابالاریمیزینگ بیزی بگنجیندن آغلایان گؤزیاشلاری بیلن قارشیلایان یالی دوییارین. قونالغادان میهمانحانا تاراپ باریارقاق و ساپارینگ دوُوامیندا داشکنت، سمرقند و بخارا شأهِرلرینده اؤزبگیستان ینگ آل- یاشیلا بۆره‌نِندیگینی گؤردۆ. گینگ یوُللار، اوزین بوُیلی آغاچ باغلار، سیرگأهلر و شأهِرینگ تاریحی قورلوشی اؤز دورقونی قوُراپ ساقلایار. گِزیپ گؤره ن یرلریمیزده، آغاچلارینگ بویینی گچیأن بیله بلنت بینا گؤرمه دیم دیسه م اؤتع گچمه رین میقام دییأرین. داشکندینگ، سمرقندینگ و بخارانینگ تاریحی یرلری آچیق هوُوا موزه سی یالی. انسان اؤزۆنی آرقایین گؤریأر. انسان شول یرلری گؤره ندن سونگ تۆرکیه ده نأمه لری ییتیرندیگینه حاص قوُوی گؤز یتیریأر. کأماحال شوروی دؤورۆندن قالان سوویق، روحسیز جایلارا قابات گلسه‌ک ده، یوردونگ تاریحی قورلوشینی بوُزیان شول بینالارینگ یرینه تأزه چاغداش- معاصر بینالار قورولیار. تأزه بینالارینگ هم تاریحی قورلوشا گؤرأ قورولیاندیغی اۆنسلری اؤزۆنه چکیأر.

بیلیم و مدنیت

اؤزبگیستان داقی مدرسه لر، حجره لر اۆنسی اؤزۆنه چکیأر. شول توپراقلاردا 15-نجی عاصیردا بیلیم، عیلیم و مدنیته اولی أهمیت برلندیگینی، اولی اؤنگه گیدیشلیکلرینگ ادیلندیگینی گؤرمه ک، اولی آچیشلار دینگه گۆن باتار یورتلاریندا ادیلیأندیر دییپ پیکیر ادیأن بیزینگ یالی آداملارینگ گؤز یتیمینی حاص دا گینگه لدیأر. بخارادا 16-نجی عاصیردان قالان کؤکلداش مدرسه سینی گؤره میزده  پروفسور دکتر محمت امین گؤکتاش "16-نجی عاصیردا گۆن باتاردا شیله آوادان و اولی مۆمکینچیلیگه ایه بولان بیلیم اوُجاغی یوق" دیدی.

سمرقند شأهِریندأکی جادیلاییجی ریگستان میدانینی گؤره ن ماحالینگ انسانینگ بیرنأچه گۆن شول میداندا قالیپ بو عاجاییپ یره سین اده سی گلیأر. میدان 2001-نجی ییلدا یونسکو تاراپیندان دۆنیأنینگ مدنی میراث ساناوینا آلینیار. ریگستان میدانی آصلیندا کمپلکسدن، اولوغ بگ، شیردار و طیللا قاری مدرسه لریندن عیبارات. اولوغ بگ مدرسه سی 1420-نجی ییلدا تیمور امپراتوریسی نینگ 4-نجی سلطانی اولوغ بگ تاراپیندان قورلوپدیر.

اولوغ بگ بو مدرسه ده ریاضیات و ییلدیز بیلیمی درسلرینی بریپدیر. مدرسه دؤورۆنینگ اینگ اولی بیلیم یورتلاریندان بیری حؤکمۆنده گؤرۆلیأر. یوقاردا آدی آغزالیان اۆچ مدرسأنینگ اولولیغی، بینأگأرلیگی شول ییللاردا عیلما و بیلیمه اولی أهمیت بریلیأندیگینی آچ آچان گؤرکِزیأر.

اؤزبگیستان داقی یۆزلرچه مدرسه دن دینگه کؤکلداش، و بخاراداقی میر عرب مدرسه سینده شو گۆنکی گۆنده بیلیم بریلیأر. انسان اوغلی البتده مونگا قینانیار. اِمما تۆرکیه دأکی مدرسه لرینگ هیچ بیرینده بیلیم بیرلمه زلیگی حاص دا قیناندیریجی. اِمما آکسفورد و هاروارد یالی تاریحی بیلیم یورتلاری، تاریحی بینالاریندا بیلیم برمأگه دوُوام ادیأر.

تاریحی و مدنی قیمماتلیقلارینگ قورالیپ ساقلانماغی اۆچین اؤزبگیستان و تۆرکیه دأکی مدرسه لرینگ، گۆن باتاردا بولشی یالی بیلیم یورتلاری بیلن حاص یاقین آراباغلانشیقدا بولماغی، آزیندان بیر بؤله گینده بیلیم بریلمه گی دیسه نگ مؤهۆم.

اورتا آسیادا اولی آچیشلار ادن دؤورۆنینگ تانیمال ریاضیات عالیمی اولوغ بگینگ دورموشی حاقینداقی گۆررۆنگیمیزی اؤزبگیستان حاقینداقی ایندیکی گپله شیگیمیزده دووام اتدیرریس.

آنکارا ییلدیریم بیازیت بیلیم یوردونینگ سیاسی عیلیملار فاکولته‌تی نینگ باشلیغی پروفسور قدرت بلبل ینگ یازغیسینی اۇقادینگیز.