ترورلا موباریزه و تورکیه-ایران ایلیشکیلری
اگر ایران سیاست دییشدیره‌رک آمریکانین سوریه‌ده ائتدیگی کیمی عراقدا پ‌کاکانین قورویوجوسو اولماغی دوشونورسه، بو وضعیتین ائتکیلری استراتژیک باخیمدان اولاجاق
کؤکلری گئچمیش‌ده اولان بیر اولقو اولماسینا باخمایاراق، ترور و تروریزم، خصوصیله معاصر دؤورده گئتدیکجه داها اؤنملی بیر سیاسی واسطه حالینا گلدی. اسلام دونیاسین‌دا بو جور هؤرگوتلر داها چوخ بؤیوک دؤولتلر طرفین‌دن معین ائدیلمیش باغیمسیز سیاست یئریتمک ایسته‌یه‌ن و یا اوزون‌مدت‌لی استراتژیلره اویغون اولاراق ثابت‌لیگی پوزولماق ایسته‌نیلن باشکندلره قارشی ایستیفاده ائدیلدی. بو هؤرگوتلرین بعضیلرینین نیسبی بیر سوسیولوژیک دستگی اولدوغو حالدا، آسالا کیمی تامامیله خاریجدن یؤنلندیریلمه‌لی هؤرگوتلر ایسه آرخالارینداکی دستک گئری چکیله‌ن کیمی یوخ اولدولار. بو یاخینلاردا گؤروندویو کیمی، اؤزگورلوک و دموکراسی شعاری ایله یولا چیخان "عرب باهاری" اعتراضلاری بیر چئوریلیش و یا عکس چئوریلیش یولوندان منحرف ائدیلمه‌دیگینده قوللانیشلی فای‌دالی ترور هؤرگوتلری ایشین ایچینه سوخولدو و یا سرعتله یئنی‌لری ایجاد ائدیلدی.
سون قیرخ ایلدیر ترورا چوخ ساییدا قوربان وئرن بؤلگه‌ده‌کی ایکی اؤنملی اؤلکه اولاراق تورکیه و ایران چئشیدلی "ائتنیک" و "اولوسال" ترور هؤرگوتلری ایله موباریزه ائدیرلر و بو ساحه‌ده معین درجه‌ده امکداش‌لیق ائتدیلر. بو سببله‌دیر کی، ایکی باشکند بو مدت عرضین‌ده بیر بیرینه قارشی حرکت ائدن ترور هؤرگوتلرینه قارشی خوش‌گؤرولو داورانمامیش؛ مثلاً، ایران فئتؤ و یا پ‌کاکانین ان آز تشکیلاتلاندیغی بؤلگه اؤلکه‌لری آراسیندا یئر آلیرکن، تورکیه ایسه باشدا خالق مجاهدلری هؤرگوتو و یا فرقلی ائتنیک سیلاحلی هؤرگوتلر اولماق اوزره رژیم قارشیدی تشکیلاتلارا قاپیسینی آچمامیش، ایران‌دا چوخ ساییدا قان‌لی ائیلم گرچکلشدیرن بو هؤرگوتلر داها چوخ عراق، پاکیستان و آلبانی کیمی اؤلکه‌لری مرکز اولاراق سئچملی اولموشلار. آنکارا و تهران آرالارین‌دا قوردوقلاری گوونلیک مکانیزملری ایله ایده‌آل سویه‌ده اولماسا دا، دایما ایش بیرلیگی ایچینده اولموشلار. بؤلگه‌سل رقابت ایجینده بو گوونلیک امکداشلیغینین استقرارلی قورولوشو هم بؤلگه‌سل هم ده کوره‌سل گوجلرین دقتینی چکیر.
اؤزتلنن چرچیوه ایشیغین‌دا ایرانین بغدادداکی ائلچیسی ایرج مسجیدینین ۲۳ فوریه‌ده دیپلوماتیک قوراللاری یوخ سایاراق و تانیملی گؤره‌و ساحه‌سینین دیشینا چیخاراق تورکیه‌نین قوزئی عراق‌داکی پ‌کاکا مؤوضعلرینه قارشی محتمل بیر عملیاتی قیناماسی و تورکیه‌نین سینجاردا ایشینین اولمادیغینی ادعا ائتمه‌سی دقت چکدی. بو دوغرولتودا، آچیقلامادان همت سونرا بغداددا گؤره‌و ان یوکسک تورک دیپلماتین قارشی جاوابی گئجیکمه‌دی و تورک دیش ایشلری باخانلیغی ایرانین آنکاراداکی ائلچیسینی باخانلیغا چاغیراراق، تورکیه‌نین ترورلا موباریزه‌سینده ایرانی قارشیسیندا دئییل یانیندا گؤرمک ایسته‌دیگی مئساژینی وئردی. ایران خاریجی ایشلر باخانلیغی دا بنزر بیر شکیلده تهران‌دا اولان تورک ائلچیسینی باخانلیغا چاغیردی و ایچ ایشلری باخانی سلیمان سویلونون ایرانین ماکی سرحد بؤلگه‌سین‌ده‌کی پ‌کاکا وارلیغینا قارشی سؤزلرینین قبول ائدیلمز اولدوغونو بیلدیردی.
آنکارانین تهرانلا باغلی خیال قیریقلیغی
اصلین‌ده آنکارانین تهرانلا باغلی مایوسلوغونون آنلاشیلان سببلری وار. تورک حکومتلری، سون ۴۰ ایلده ایچ سیاسی فرق‌لی‌لیکلردن آسیلی اولمایاراق پ‌کاکایا قارشی موباریزه‌نی اؤز قیرمیزی خطی کیمی قبول ائتدیلر و بو ایستیقامت‌ده لازیم اولان آددیملاری آتماق‌دان چکینمیرلر. ۱۹۹۸.جی ایلده، عبدالله اؤجالانین سوریه‌ده اولماسی سببیله ایکی اؤلکه آز قالا ساواش نقطه‌سینه گلرکه‌ن، عینی ایللرده او دؤنم حکومتی، تورک ساواش اوچاقلارینین پ‌کاکانی بومبالاماسی نتیجه‌سین‌ده حیاتینی ایتیره‌ن ایران کندلیلری اوچون خسارت اؤدمه‌یی قبول ائتدی. البته کی، تورکیه‌نین پ‌کاکا حساسیتی یالنیز بؤلگه‌ده‌کی اؤلکه‌لرله ایلیشکیلرینه تأثیر ائتمیر. بو یاخینلاردا، خصوصاً ده سوریه‌ده، ایچ ساواشلا بیرلیکده گئنیشله‌ین آمریکا-ی.پ.گ ایش‌بیرلیگیندن دولایی تورکیه-آمریکا ایلیشکیلرین‌ده سون ایللرین ان بؤیوک بحرانلارین‌دان بیری اورتایا چیخدی و ایکیلی ایلیشکیلرده‌کی بو کوونسیزلیک اس-۴۰۰ و کاتسا کیمی آرد آردا گلن بحرانلارین اولوشماسینا سبب اولدو.
ترورلا موباریزه مؤوضوعونا اصولی باخیلدیغیندا، ایرانلی مقاملار داواملی اولاراق گوونلیگین بؤلگه‌سل و کوللئکتیو بیر قاورام اولدوغونو، اؤلکه‌نین تک باشینا اؤزللیکله ده خاریجی قوه‌لره دایاناراق قالیجی بیر گوونلیک تاسیس ائتمه‌لرینین مومکون اولمادیغینا وورغو ائدرکن، دیپلوماتیک قاعده‌لره اوزاق و عسگر کؤکنلی مسجیدینین تورکیه‌نین باتی دستکلی بؤلوجو ترور هؤرگوتونه قارشی آپاردیغی عملیاتا قارشی چیخماسی، ان ساده دیلله دئسک، غفلت اولاراق گؤروله‌بیلر. عراق ایچینده شیعه گنجلرین رهبرلیک ائتدیی و تخمیناً ایکی ایلدیر داوام ائدن ایرانا قارشی گؤستریلردن راحاتسیز اولان بعضی دایره‌لرده صونعی بیر عراق میللت‌چی‌لیگی دالغاسینی تورکیه‌یه یؤنلتمک ایستدیکلری آنلاشیلابیلیر اولسا دا بو چابالار ایسته‌نیلن سونوجو وئرمه‌یه‌جکدیر. نئجه کی، باشدا عراق باشباخانی مصطفی کاظمی و عراق کورد بؤلگه‌سل اداره‌سی باشچیسی مسرور بارزانی اولماق اوزره، اؤلکه‌ده‌کی پ‌کاکا وارلیغین‌دان راحاتسیزلیق دویان چئشیدلی فدرال و بؤلگه‌سل مقاملار تورکیه‌نین محتمل عملیاتینا قارشی اولمادیقلارینی آچیق و یا دولاییلی اولاراق ایفاده ائتدیلر.
سون اوچ ایلده دونالد ترامپ یؤنتیمینین آغیر باسقیلاری آلتین‌دا اولان ایران ایچ و دیش سیاست باخیمین‌دان چتین بیر دؤورو یاشاییر. دموکرات بایدن رهبرلیگی، ایران ایچینده و دیشیندا چوخلارینین گؤزلنتیلرینین عکسینه، ۲۰۱۵.جی ایلده ایمضالانان نوکلئر آنلاشمایا قاییتمادیغی، اوسته‌لیک ایرانا قارشی تطبیق اولونان آغیر تحریملری لغو ائدجگینه دایر بیر گؤرونتو ده وئرمیر. تهران ایسه بایدن رهبرلیگینین آتدیغی «یاخشی نیتلی آددیملارینی» سون درجه یئترسیز، خصوصاً ده موشک مؤوجودی‌سی و بؤلگه‌سل سیاستینین یئنی بیر مذاکره قونوسو ائدیلمه‌سینی قبول ائدیلمز ساییر. اوزرینده حس ائتدیگی سوسیال-اقتصادی جهت‌دن داوام ائده‌ممز دورومداکی باسقیلاردان قورتولمابیلمک، یئنه بایدن ق اوزرینده‌کی قارشی باسقینی آرتیرابیلمک اوچون ایران، عیناً اوباما دؤورون‌ده اولدوغو کیمی بیر یاندان نوکلئر فعالیتلرینین احاطه دایرهسینی گئنیشلندیریر، دیگر طرف‌دن ده اؤزونه یاخین قروپلارلا عراق اوزریندن آمریکایا قارشی حربی ساتاشمالارینا داوام ائدیر .
دوستلوق ایلیشکیلرینی آشیندیران آددیملار
ایرانین حاضردا یاشادیغی تک سیخیشیقلیق دورومو خاریجی سیاست و اقتصاد ساحه‌سین‌ده دئییل. ایچ سیاست باخیمین‌دان دا اؤلکه بوتون انرژی‌سینی ژوئت آیین‌دا گئچیریله‌جک جمهورباشقانلیغی سئچکیلرینه توپلانمیش دورومدا. اقتصادی چؤکوش‌دن سوروملو توتولان پرزیدنت حسن روحانی، صلاحیت مدتی بیتدیک‌دن سونرا اسکی جمهورباشقانلارینین طالعینه دوچار اولماماق اوچون اؤزونو ضمانت آلتینا آلماغا چالیشارکه‌ن، خاریجی ایشلر باخانی جواد ظریف کیمی بعضی آدلار اؤزلرینی روحانی‌دن آییرما و فرقلی گوج مرکزلری ایله آنلاشاراق سیاسی حیاتینی داوام ائتدیرمه آرخاسیندادیرلار . میلیتاریست-محافظه‌کار کسیم اوچون ده وضعیت فرقلی دئییل. اللرینده توتدوقلاری مجلیس و یارغی قوروملارین‌دان سونرا، گره‌ک دویولورسا سئچکی مهندس‌لیگی ایله قالان سون ارکی ده اله گئچیریب خامنه‌ای سونراسی ایرانین دارتیشیلماز حاکمی اولماغی پلانلاشدیریرلار. بئله بیر خائوتیک اورتامدا، جدی بیر توجه و چابا طلب ائدن حساس مؤوضوعلاردا خطا ائتمه احتیمالی گئتدیکجه آرتیر. نئجه کی، سون قاراباغ ساواشیندا بو وضعیتین بیر نومونه‌سی یاشاندی. ایران قوروملاری ساواشا او قدر حاضرلیقسیز یاخالاندیلار کی، بیر یاریم آیلیق چاتیشما سیراسیندا بیر چوخ مقامدان ۱۸۰ درجه ضد آچیقلامالار ائشیدیلدی. اؤزللیکله خاریجی سیاست ازبرلری اوزریندن یئریمه راحتلیغینی سئچن قروپلار، "تکفیرچی تروریستلر" و "صهیونیست توطئه" دیشیندا سؤیله‌م اورتایا قویماقدا چتین‌لیک چکدیلر. عینی سؤیله‌مین سئچکی اتمسفرینده‌کی اؤلکه‌ده تکرارلانماغا داوام ائتمه‌سی ده آیریجا ماراق‌لی‌دیر.
ایستر خاریجی ایشلر باخانی ظریف گئچن آیلاردا پرزیدنت رجب طیب اردوغانا قارشی سوسیال مئدیادا یاییملادیغی سایغیسیز اتهاملار، ایسترسه ده بغداد ائلچیسی مسجیدینین پ‌کاکایا دستک اولاراق یوروملانان آچیقلامالارینا باخاراق، آنکارا-تهران ایلیشکیلرینی تهدید ائدن ان اؤنملی میدان اوخومالارین بعضی ایرانلی مقاملارین مسئولیت‌سیز توتوملاریندان قایناقلاندیغی ادعا ائدیله‌بیلر.
هر نه قدر ایکیلی ایلیشکیلرین دگرینین فرقینده اولانلار ایلک آچیقلامانین ایران‌دا یاخینلاشان جمهورباشقانلیغی سئچکیلری اؤنجه‌سی فارس میللت‌چیلرینین رای‌نی آلماق ایسته‌یه‌ن ظریفین سیاسی حرصلری و یا ایرج مسجیدینین دیپلوماسیده‌کی ایش بیلمزلیگینه باغلاسالار دا، سون ایللرده ایران‌دا یئرلشه‌ن تورک شیرکتلرینین معروض قالدیغی تعجب اویاندیریجی داورانیش ده دوشونولدوگونده ایچ و دیش جدی باسقیلار آلتین‌دا قالان تهرانین بیلرک یا دا بیلمه‌دن آنکارا ایله اوزون ایللره دایالی دوستلوق ایلیشکیلرینی آشیندیران آددیملار آتدیغینی گؤستریر.
ایرانلی یا دا التصاقلی بعضی قروپلارین "موصول، کرکوک ایشغالی" یا دا "یئنی عثمانلی‌چیلیق" کیمی اتهاملارینین عکسینه تورکیه‌یه پنجره‌سیندن باخیلدیغیندا عملیات ندنی و هدفلری چوخ آچیق‌دیر. سون ایللرده‌کی تأثیرلی عملیاتلارلا اؤلکه‌ده فعالیتلری سونا چاتما نقطه‌سینه گلن پ‌کاکانین، سوریه و عراق‌داکی فعالیتلرینی آرتیرما چاباسی ایچینده اولدوغو بیلینیر. سوریه‌ده آدینی دییشدیره‌رک آمریکا قوروماسی آلتینا گیرن هؤرگوت قیسمی بیر توخونولمازلیق قازان‌سا دا، عراق‌داکی وارلیغی بئله بیر قوروما آلتین‌دا دئییل. بو سبب‌دن، تورکیه، سوریه‌ده آمریکا ایله ایلیشکیلری داها آرتیق گرگینلشدیرمه‌مک اوچون ی.پ.گ قونوسوندا نظامی بیر آددین آتماسا دا عراقدا بئله بیر قوروما قالخانی یوخ. آنجاق اگر ایران، سیاست دییشکلیگینه گئدرک آمریکانین سوریه‌ده ائدیگی کیمی عراقدا پ‌کاکانین قورویوجوسو اولماغی پلانلاشدیریرسا، بو وضعیتین تأثیرلری استراتژیک باخیمدان اولاجاقدیر. ی.پ.گ سیاستلرینه گؤره آمریکا کیمی بیر آکتورلا ایلیشکیلرینی پوزماغی گؤزه آلان آنکارا آچیق شکیلده پ‌کاکانی دستکله‌یه‌ن بیر ایرانا قارشی دا توتومونو جدی شکیلده دییشدیره‌جک‌دیر.
نتیجه اولاراق، تورکیه‌نین پ‌کاکانین مؤوضعلرینه قارشی استراتژیک اؤنمه صاحب سینجارداکی محتمل عملیاتی عراقین تورپاق بوتؤولویونون پوزولماسی آنلامینا گلمه‌دیگی کیمی، بو وضعیتین اوچونجو اؤلکه‌لره مربوط اولان بیر طرفی ده یوخ. ایرانین بعضاً ائدیگی کیمی اؤز آچیسیندان ماکسیمالیست داورانیب تورکیه‌نین گوونلیک قایغیلارینی جدی گؤرمه‌مه‌سی، داها دا پیسی، اؤزونه باغلی اولدوغو بیلینن میلیس قروپلارینی میدانا سورمه‌سی حالیندا عفرین و ادلب‌ده‌کی سناریولارین بیر بنزری یاشانابیلر. بو وضعیت عملیاتین سون نتیجه‌سینی دییشدیرمه‌سه ده، تورک قرار آلیجیلارینین ایرانین "بؤلگه‌سل گوونلیک و امکداش‌لیق" دئدیک‌ده نه‌یی قصد ائتدیگینی آنلامالارینی آسانلاشدیراجاقدیر. تهران‌داکی قرار وئرن مقاملارین باتی مطبوعاتین‌دا داواملی ایکی بؤلگه‌سل گوجون اوز اوزه گله‌جگی یولوندا ایستک دولو یازیلارین آرتدیغی سوره‌جده لازیم اولان فراستی و ساغ‌دویونو گؤسترمه‌لری یالنیزجا پیس نیتلی گوجلرین هوسلرینی بوشا چیخارتمایاجاق، ایکیلی ایلیشکیلری یونی بیر سویه‌یه داشییابیله‌جکدیر. عکس حالدا عیناً ایکینجی قاراباغ عملیاتین‌داکی آنلاشیلماز مؤوضعی ندنی ایله بؤیوک یارا آلماسی اؤرنگینده اولدوغو کیمی، ایرانین بؤلگه‌سل سیاستلری بو سفر چوخ داها جدی ایتکیلرله قارشیلاشابیله‌جکدیر.
یازار: دکتر حقی اویغور، ایران آراشدیرمالاری مرکزی (ایرام) باشقان وکیلی
