Nadir Däwlät
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 11
ТӨРКИЯДӘН ТAТAРЧA ТAПШЫРУ / TÖRKİYÄDÄN TATARÇA TAPŞIRU 06.06.2021 13:00 PODKAST
Надир Дәүләт (1944-2021)
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qıymmätlärennän, Törkiyä däwläteneñ fän üseşendä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Nadir Däwlät xaqında qısqaça küzätü
Tatarstan Cömhüriyäte Fännär Akademiyäseneñ çit il äğ’zası, Törkiyäneñ İstanbul şähärendä yäşäwçe professor, tarixçı, TASAM Törek Aziya strategik tikşerenülär üzäge büläge iyäse, qatlawlı häm qızıqlı tormış yulı uzğan ğalim Nadir Däwlät 1944nçe yılnıñ 15nçe iyülendä Qıtaydağı Mukden şähärendä dönyağa kilgän.
Äti-änise tatar milli säyäsätçeläre bulğanğa, qulğa alınıp, sörgengä cibärelälär. Nadir Däwlätne ber tatar ğailäse üzläre belän Törkiyägä alıp kitä. Şunnan soñ böten tormışı Törkiyä belän bäylängän Nadir Däwlät İstanbul universitetın tämamlağaç, Germaniyädäge Ludvig Maksimilian universitetı qarşındağı Tyurkologiya häm Yaqın Könçığış institutında magistraturada uqıy. Soñrak İstanbul universitetı ğomumi törki tarix kafedrasında doktarantura tämamlap, tarix fännäre kandidatı bula.
1986-1997nçe yıllar arasında Märmär universitetı qarşındağı Törkiyät tikşerenüläre üzägeneñ mödir urınbasarı, 1997-2001nçe yıllarda İstanbulnıñ Yäditäpä universitetında tarix kafedrası mödire bulıp êşli. Professor Nadir Däwlät tarafınnan tatarlar arasında 1917-1919nçı yıllarda barğan ictimaği-säyäsi barışlar turında xezmätlär, fänni-ğamäli êkspediŝyä yazmaları, törek, tatar, urıs, azärbaycan häm ingliz tellärendä yegermeläp monografiya yazıla. Ul şulay uq “1917nçe yılğı üktäbr’” inqilabı häm törki tatar millät mäclese”, “Onıttırılğan pantürkist, panilamist, cäditçe İsmağil Gaspralı”, “SSSRdağı törkilär: xäzerge zaman törki dönyası”, “Awraziyädä imperiyälär: Çıñgız xannan alıp 20nçe ğasırğa qadär” kebek kitaplarnıñ avtorı da.
Östäp şunı da äytergä kiräk: şuşı könnärdä Törkiyädä ğomer itüçe tatar ğalime Tatarstan Fännär Akademiyäseneñ çit il äğ’zası.
Tarix fännäre doktorı häm professor Nadir Däwlätneñ “Yefäk yulındağı törkilär’’ dip ataluçı xezmäte basılıp çıqtı . 184 bitlek kitap “İstanbul Aydın” universitetı näşriyatında basılğan.
Bilgele bulğança, Qıtay Xalıq Cömhüriyäte Däwläte citäkçese Pekinda ütkärelgän ber cıyında tarixi “Yefäk yulı”n qabattan torğızu niyäte belän “Ber näsel, ber yul” digän proyekt täq’dim itkän ide. Älege cıyında qatnaşqan Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan da Qıtay Däwlät başlığınıñ şuşı fikeren xuplap, proyektnı tormışqa aşıru öçen 124 milliard dollar öleş kertäçägen belderde.
Bu nisbättän Nadir Däwlät, “Yefäk yulı” tarixı ölkäsendä şaqtıy mäğ’lümatlı ğalim bularaq, üze qatnaşqan fänni cıyınnarda, êkspediŝiyä häm säyäxätlärdä tuplağan mäğ’lümatlären, täcribälären barlap, kitap itep çığarırğa bulğan. Äsärdä “Yefäk yulı” belän bäyle tarixi mäğ’lümatlar häm bügenge könneñ säyäsi wäzğiyätläre ğil’mi analiz aşa ütkärelgän.
22nçe üktäbr’ 2014nçe yılda Tatarstan fännär Akademiyäsendä Törkiyädä yäşäwçe tarixçı-ğalim Nadir Däwlätneñ fänni häm ictimaği êşçänlegenä bağışlanğan kiçä ütkärelde.
Bu kiçä Nadir äfändeneñ 70 yäş’lek yubileyı häm ğalimneñ Qazanda basılıp çıqqan “Millät belän Sovet arasında” (1917nçe yılğı Oktyabr’ inqilabı: Rusiyä törkiläreneñ yäşäyeş öçen köräşe” kitabı belän tanışu uñayınnan oyıştırılğan. Kiçädä yubilyarğa “Tatar xalqınıñ tarixın, mädäniyäten öyränügä, saqlap qaluğa kertkän fidaqär’ xezmätläre, törki tatarlarınıñ bay mirasın barlap, tikşerep, dönya kiñleklärenä çığarğan öçen” Tatarstan Däwlät Şurasınıñ iñ zur büläge – “Räxmät xatı” tapşırıla. Üz çiratında Tatarstan Fännär Akademiyäse dä yubilyarnı üzeneñ iñ märtäbäle büläge “Fändäge qazanışlar öçen” medale belän büläkli.
Nadir Däwlät tirän häm irekle fikerle, tatar xalqınıñ xaq tarixın tözü häm milli mänfäğat’lärne yaqlaw öçen böten köçen salğan fidaqär’ şäxes. Anıñ xäzerge zamandağı säyäsi şartlarda da Törkiyäneñ häm başqa illärneñ fänni üzäklärendä, yäş’lärgä belem birügä, akademik fänni-tikşerülärdä tatar mäs’äläsen yaqtırtuğa küp köç quyuı bilgele. Çit illärdäge zıyalılar arasında iñ abruylı häm näticäle êşläwçe ädiplärneñ berse bulğan Nadir Däwlätne Tatarstanda häm başqa illärdä dä xörmät itälär.
Nadir Däwlät layıqlı yal waqıtında da İstanbuldağı şäxsi yuğarı uqu yortlarında tarix lekŝiyälären uquın däwam itterde.
Nadir Däwlät - dönyaküläm şäxes, törki dönyanı berläşterüçe zur tatar ğalime buluı belän bezlärne ğorurlandıra.
Nadir Däwlät 2021nçe yılnıñ 30nçı aprel’ könne İstanbulda wafat buldı.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Fotosürätlär "Prof.Dr.Nadir Däwlät" törkemennän alındı.
Nadir Däwlät (latin) / Kiril variantı (Нaдир Дәүләт) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1) www.antat.ru>staff Nadir Däwlät-Akademiya nauk RT.
2) Nadir Däwlät:Tatarlar dönyağa çığarğa tiyeş.(Mörşidä Qıyamova).05.11.2014.
3) tatar-congress.org>yanalıklar>kazan.23.10.2014.(Aktual’ fiker,Mäğarif häm Fän, Mädäniyat, Slayder, Tarix, Xalıqara bağlanışlar, Şäxeslär, Yañalıqlar) 23.10.2014.
4) Mädäniyat,Tatar dön’yası.Tatar-törek ğalime Nadir Däwlätneñ yana kitabı dönya kürde. tatar-inform.tatar>news>2018/02/05.
