Törek-tatar ädäbi bağlanışları
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 18/19
Filologiya fännäre kandidatı Ramil Ğomär ulı Xannanovnıñ “Törek-tatar ädäbi bağlanışları” isemle yazması
Nindi dä bulsa ber ädäbiyatnıñ köçäyüe häm başqa ädäbiyatlarğa täêsir yasawına qaramastan, älege bäyläneşlärneñ ike yaqlı, qatlaulı küreneş buluın kire qağıp bulmıy. Ädäbiyatıbız häm sänğatebez, ictimağıy añ üseşebez turında söylibez ikän, törek häm tatar xalqı arasında bulğan bağlanışlarnıñ ähämiyätenä dä iğ’tibar itmi qala almıybız, dip yaza üzeneñ xezmätendä Ramil Xannanov.
19nçı ğasırnıñ ikençe yartısında üsä başlağan törek dramaturgiyäse wäkilläre Şämsetdin Sami, Äbüzzıya Täüfiq’, Räcaizadä Mähmüd Äkräm, Äxmäd Midhät, Samipaşazadä Säzai häm başqalarnıñ äsärlärendä bez törle ädäbi yünäleşlärneñ, stil’ häm janrlarnıñ üzara üreleşen küräbez. Klassizm digän icat metodına buysınğan tragediyälär häm romantik dramalar (Ğabdelxaq Xämidneñ “Säüdi Yax’ya”, Şämsetdin Samineñ “Ğawä” dramaları) belän berlektä meşçannar tormışın yaqtırtqan tormış-könküreş dramaları da üseş ala. Törek dramaturgiyäse äle yaralğan ğına çorda avtorlar kübräk tarixi p’yesalar icat itälär, äsärlär tarixi yäki legendar syujetqa qorıla. Ğabdelxaq Xämid häm Şämsetdin Samineñ aldaraq atalğan p’yesaları da änä şundıylardan. Älege äsärlärdä soŝiyal’ tigezsezlek, ğailälärdäge tarqaulıq, ğadelsezlek, keşeneñ xis-kiçereşläre belän sanlaşmau kebek mäs’älälär kütärelä. Mäğ’lüm ki, konfliktnıñ çişeleşe dä tragik tös ala:ber-bersen yaratqan qız belän yeget üz-üzlären üterä.
Namıq Kemalnıñ “Qızğanıç bala”,Äbüzzıya Täüfiq’nıñ “Qarğışlı ülem”, Räcaizadä Mäxmüd Äkrämneñ “Vuslet yäki qısqa waqıtlı şatlıq” p’yesalarında yıraq Könçığıştan kilä torğan syujet alğa taba tatar dramaturglarınıñ äsärlärenä dä küçä.
19nçı ğasırnıñ 70nçe yıllarında isä törek dramaturgiyäsendä säyäsi yañğıraşlı romantik drama östenlek itä. Älege janrda iñ küp êşlägän Namıq Kemal da, Şämsetdin Sami, Räcaizdä Mäxmüt Äkräm, Äbüzzıya Täüfiq’ ta üz äsärlärendä ideal-uñay geroy tudırırğa tırışalar,anı ğadi xalıq arasınnan êzlilär. Mäsälän, Şämsetdin Samineñ 1875nçe yılda yazılğan “Bäyä yaki antqa tuğrılıq” p’yesası şundıylardan.
Tatar ädipläreneñ törek ädäbiyatına tartıluı mäğ’rifätçelek ideologiyäseneñ millät öçen zur mömkinleklär wäğ’dä itüenä dä bäyle. Ğasırlar buyı formalaşqan êstetik normalar inde äkrenläp üzgäreş kiçerä, alarnı yañaları almaştıra. Xatın-qıznıñ ir-atlar belän tigez xoquqqa iyä bulırğa tiyeşlege, zamança tärbiyä häm dön’yawi belem här keşeneñ qamillekkä, bäxetkä ireşüendäge berençe ähämiyätle adımı bulu, mädäniyätneñ, sänğat’neñ tuıp kilä torğan berençe çatqıların üsterep cibärü, ğıylemgä omtılu häm fännärne öyränü xalıqnıñ nadanlıqtan qotıluına töp çara ikänlekne alğa sörü änä şundıylardan.Üseşkä omtılğan tatar ädäbiyatı öçen näq’ menä şular kiräk bula da. Tatar zıyalıları bu mäs’älälärdä küp yaqtan törek ädäbiyatın üzlärenä ürnäk itep quyalar.
Törek-tatar bäyläneşläre xaqında süz yörtkändä, şunı istän çığarırğa yaramıy: Törkiyäneñ ictimağıy üseş-üzgäreş dairäsendä tatarlarnıñ totqan urını zur. Bilgele bulğança, ictimağıy-säyäsi şartlarğa bäyle räweştä, 19nçı ğasırnıñ soñğı çiregendä tatarlar küpläp İstanbul şähärenä küçenä. 1890nçı yıllarda Törkiyägä 50meñläp tatar küçep kitüe mäğ’lüm.
Alarnıñ ber öleşe törle mihnät-afätlärdän yulda wafat bula,ikençe öleşe kire borılıp qayta, ämma küpçelege izge dip sanalğan Ğosmanlı cirenä barıp citä häm şunda tamırlanıp yäşi başlıy, älege töbäktä yäşäüçe cirle xalıqnı üzeneñ ğoref-ğadätläre,ädäbiyatı-mädäniyäte belän yaqınnan tanıştıra. Şulay uq 1905-1907nçe,1917nçe yılğı inqıylablardan soñ da, ikençe Bötendönya suğışınnan soñ da tatarlar Törkiyägä küpläp küçä.
Kürenekle tatar yazuçısı,cämäğat’ êşleklese Fatix Kärimineñ törek yazuçısı Äxmäd Midxät belän icadi bäyläneştä toruı,bu tanışlıqnıñ Fatix Kärimi Törkiyägä kitkänçe ük bulğanlığı mäğ’lüm. Alar küpmeder xat alışalar. Älege xatlardan kiñäş-täq’dimnär, ike xalıq (tatar belän törek) arasındağı urtaq häm ayırmalı yaqlarnı bilgeläü Äxmäd Midxät belän Fatix Kärimi arasında barlıqqa kilgän tuğannarça yaqın mönäsäbätlärgä säbäp bula.
Ğomumän alğanda, 19nçı-20nçe yöz başında törek-tatar ädäbi bağlanışları üzen şaqtıy köçle sizderä. Mäğ’rifätçelek ideyäläre belän suğarılğan törek milli ädäbiyatı tatar zıyalıların härdaim üzenä tartıp tora.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Ädiplär:Ramil Xannanov.”Qazan utları”,N2,2011
Adiplar.belem.ru>hannanov
