Ğabdennasıyr Qursawi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 21
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, kürenekle tatar din ğalime Ğabdennasıyr Qursawi xaqında qısqaça küzätü
İ Qazan artı! Siña qayttım söyep tağın da min!...
Xalqıbıznıñ böyek ulı Ğabdulla Tuqay “Tuğan ciremä” şiğırendä üzen dönyağa kitergän Arça yağına mäxäbbäten şuşı räweşle cılı xislärgä törep birä. Ul xis dahi şağıyrebezgä genä tügel, dönyağa sibelep yäşägän här tatar keşese öçen dä xas: Arça rayonı millätebezneñ ruxi, mädäni üzäkläreneñ berse, ädiplär yış qına anı “ädäbiyatıbıznıñ Mäkkäse” dip tä atıylar. Arça rayonı - güzäl tabiğat’le, tatar xalqınıñ ädäbiyatın, mädäniyäten, kürkäm ğoref-ğadätlären üsterügä zur öleş kertkän böyek Tuqaynı, Qursawinı,Märcänine häm başqa iskitkeç olı şäxeslärne üstergän tarixi töbäk ul.
Bügenge yazmabızda süz - Utız İmänineñ çordaşı, iskitkeç olı şäxes, kürenekle din ğalime, mäğ’rifätçe Ğabdennasıyr Qursawı xaqında bara. Bügenge yazmanı tiränten dulqınlanu xisläre aşa yazarğa turı kilde. Çönki, Ğ.Qursawi - minem (Kädriyä Abdullına-Mäyvacınıñ) awıldaşım bularaq, böyek ğalim xaqında yazılğan yazmabıznıñ härber yulı, härber süze ğorurlıq xisläre kiçeräräk yazıldı. Tatar xalqına änä şundıy oluğ zatnı birgän Qursa yağı. Ğomumän, Qazan artı, bigräk tä Arça rayonı tatar milläteneñ ğorurlığı, yözek qaşı. Şäxes ul küktän töşmi - xalıq arasınnan çığa, anıñ nigeze - änä şul keşelärneñ könküreşenä, xolıq-ğamällärenä bäyle.
Ğabdennasıyr İbrahim ulı Qursawi 1776nçı yılda Arça rayonı Qursa awılında mulla ğailäsendä dönyağa kilä. Malmıj öyäzendäge Mäçkärä mädräsäsen tämamlağannan soñ uquın Boxarada däwam itterä. Anda ölger şäkert bulıp tanıla.
Ğ.Qursawi ozın buylı, kiñ mañğaylı, turı qaraşlı, kuätle keşe bulğan. Başqalarnıñ sorawlarına açıq itep, añlatıp cawap birgän, tögäl, matur itep söyläşkän. Ütkenlege belän soqlandırğan da, qurquğa da salğan. Tabiğatennän ük uqımışlı keşe ikänlege kürenep torğan. Gäwdägä arıq, xolıqqa sabır, aqılı kamil, fikerläre döres, näsıyxätläre yañaça, qabatlanmas surättä ütemle häm dälille, zihene açıq häm tögäl. Bu sıyfatları aña qarata başqalarda xörmät, olılaw xise uyatqan, ämma könçelekle keşelärdä doşmanlıq xise dä tudırğan.
Ğ.Qursawi küp törle ostazlardan belem ala. Ämma alar arasındağı ike ğalim anıñ fikerläre oyışuda töp urınnı alıp toralar. Alarnıñ berençese - imam mödärris Möxämmäträxim, ä ikençese - Boxara şäyexe Niyazqolıy Törekmäni. Bu ostazı da ğacäyep zur aqıl iyäse, fiker çığanağı häm itağat’le keşe bulğan.
Ğ.Qursawinıñ yazğan kitap häm risaläläre arasında tuğızı bügenge köndä dä ähämiyätle sanala. ”Äl-İrşad”,”Kitabul läwaix”, ”Şärxül-ğaqaidül nisfiyatül qadim”, ”Risalätül-isbatul-saffat”, ”Kitabul-näsaix”,”Şärxul-moxtasarul-Manar”, ”Törki telendä Häftiyäk şärif täfsire” kebek xezmätläre belän ul İslam dönyasın yaña fikerlär belän bayıtu ğına tügel, bälki, yäşäyeş barışın häm ilahiyät qanunnarın sufıyçılıqtan aralap alıp añlata başlağan ğalim bulıp ta sanala.
Qursawineñ küp kenä xezmätläre törekçägä tärcemä itelep bügenge köndä dä Törkiyäneñ ilahiyät (teologiya) büleklärendä dä qullanıla. Kitaplarındağı añlatmalar, dini ruxani êçtälektä, Allahığa tuğrılıq, Möxämmäd päyğambärgä olı xörmät, İslam dinen saf, bernindi qatnaşsız fikerläwgä yünälgän.
Ğ.Qursawi dindä säläflär (säläfiyät) yulın östen quya, ämma aña da tämam mökibbän tügel, tänqıydi qaraşı bulğan şäxes. Moña Ş.Märcäni dä iğ’tibar itkän, ul anı xätta “biş yöz yılga ber tua torğan ğalim”dip atağan.
1807nçe yılda Qursawi Boxarağa ikençe tapqır kitä, anda beraz torğaç, kiräkle kitapların qabat uqıp, tikşerep-öyränep çıqqaç, Xiva şähärenä yul ala. Qursawı Xivağä kilgäç, şähär başlığı aña atap ayırım mäcles oyıştırğan. Ğıylemenä häm danına soqlanuın yäşermiçä, ike yöz altın aqça birep, anıñ iñenä xalat salgan häm üzlärendä imam-mödärris bulıp qaluın ütengän. Bu qaderle olı xörmätlär küñellärne yawlarlıq däräcädä kürsätelsä dä, Qursawi ata yortına qaytırğa tiyeşlegen döres mäğ’nädä belderä alğan.
Tuğan awılı Qursağa qaytqan Ğabdennasıyr mädräsä aça. Ozaq ta ütmi, anıñ mädräsäseneñ danı yıraqlarğa tarala. Zamanınıñ açıq uylı, xör fikergä susağan şäkertläre, añarçı uqıp kilgän iske mädräsälären taşlap Qursağa küçä başlıylar. Qursawinıñ uydaş-fikerdäşläre kübäyä, çönki anıñ mädräsäsendä din sabaqlarınnan tış dönya ğıylemnäre-riyaziyät (matematika), händäsä (geometriyä), älcäber (algebra), häyät (astronomiyä), tarix kebek fännär dä uqıtıla.
1812nçe yılda Ğ.Qursawi xac säfärenä quzğala. Alar Qazanda cıyılışqannan soñ İstanbulğa kilälär. Ämma Ğabdennasyır yulda awırıy başlıy. İstanbulğa barıp ireşkändä awıruı tağın da köçäyä häm ul bik yäş’li, nibarı 37 yäşendä wafat bula.
Şihabetdin Märcäni, Qayum Nasıyri, Rizaêtdin Fäxreddin, Ğabdulla Bubi, Musa Bigi kebek mäğ’rifätçelär üzläreneñ ostazı itep sanağan Ğabdennasıyr Qursawi İstanbul şähäreneñ Üsküdar bistäsendäge Soltannar ziratına cirlänä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)”İdel” jurnalınıñ N5,may 2014.
R.Ğaliullin.”Qursawilar ruxı yañara”.
2)S.Äxmätcanova:Qısqaça Qursawi Ğabdennasir.(26.05.2018)
3) F.Z.Yaxin.Dürt yağım qıybla:Arçanıñ tarixi xalqına ber säyäxät.N2,2017.
Fr.antat.ru>uploads
