Ğabdräşit İbrahim
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 18
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, Törkiyä däwläteneñ fän üseşendä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan, kürenekle din ähele Ğabdräşit İbrahim xaqında qısqaça küzätü
Ğabdräşit (Ğabderräşit) Ğomär ulı İbrahimov İrtış buylarında, Tobol (Tubıl) gubernasınıñ Tara şähärendä 1857nçe yılnıñ 23nçe aprelendä waq säwdägär ğailäsendä tuğan. Anıñ babası möselman cämğıyäteneñ başlığı, axunı bula. Ğabdräşit İbrahimnıñ änise Ğäfifäbanat xanım üz ğailäsendä yaxşı belem ala häm 40 yıl buyına Tara şähäre möselman qızların uqıta.
Başlanğıç belemne Ğabdräşit İbrahim öyendä ala häm ber qışnı Taradan 30 çaqrım urnaşqan Uış awılı başlanğıç mäktäbendä uqıy. Äti-änise wafat bulğaç, 14 yäş’lek Ğabdräşitkä ênese İsmäğıyl’ne üz tärbiyäsenä alırğa turı kilä. Alar 1876nçı yılğa qadär Tömän şähärennän yıraq tügel Yañawıl awılında uqıylar. Annan soñ Ğabdräşit Qazanğa küçep kitärgä mäcbür bula. Anı yıraq tuğannarı sıyındıra. Qazanda ul din beleme ala, tatar telennän qala ğaräp, törek häm farsı tellären qamil belügä ireşä, universitet däräcäsenä tiñ dönyawi belemgä dä iyä bula, tizdän ul Tarağa qayta häm tuğan ilennän Mäkkägä xac qıla.
İkençe xacdan soñ Ğabdräşit Mädinädä uqırğa qala, 1885nçe yılda ul yañadan Tarağa qayta häm mäçetneñ imamı bulıp, mädräsä aça. Balalar din beleme ber rättän ğadättäge mäktäp däreslären dä öyränä. Ul yıllarda Rusiyädä tatarlarnı yuğarı uqu yortlarına alu tıyılğan bula, şuña kürä dä İbrahim uquların däwam itärgä teläwçelärne İstanbulğa häm Mädinägä ozata.
Ğabdräşit xäzrätneñ tirän belemen, igelekle êşlären kürep, anı Öfegä qazıy itep çaqıralar. Ul böten Rusiyä imperiyäse buylap dingä xezmät itü êşçänlegenä totına. Din ähelläre ixtiram belän anı Räşit qazıy dip atıy. Ğabdräşit, möselman mänfäğat’lären yaqlap, Peterburgta Êçke êşlär häm mäğarif ministrlıqlarına qabul itelüenä ireşä, anıñ tatarlarnıñ ixtıyacların aktiv yaqlawı imperiya qaragruhçılarında açu uyata. Tanılğan ğalim häm din êşleklesen êzärlekli başlıylar, şuña İbrahim Rusiyädän Törkiyägä kitärgä mäcbür bula. Din ostazına yaqınraq bulu öçen Seberdän, Rusiyäneñ küp poçmaqlarınnan tatarlar Törkiyägä küçep kilä.
Rusyadän çittä yäşäsä dä, Ğabdräşit İbrahim imperiya xakimiyäteneñ ğayep yañğırınnan, naxaq bälalärdän qotıla almağan, şuña da törle şähärlärdä, illärdä yäşärgä mäcbür bula. Ul Boxarada, Misırda, Fälästindä, Şveŝiyada, İtaliyada, Awstriyada, Franŝiyada ,Bolgariyada, Serbiyädä, Qavqazda, Törekmänstanda häm Urta Aziyäneñ başqa illärendä bula. 1900nçı yılda Yaponiyada töplänergä uylıy. Böten dönya buylap döyälär, atlar östendä, paroxodlarda, cäyäw säyäxät qılıp, üzeneñ tuğan şähärenä qaytu öçen ul 45 meñ çaqrımğa yaqın aranı ütä, tik barıber Tarada da qalmıy, Peterburgka kitä häm şunda aktiv mäğ’rifätçelek êşen cäyelderep cibärä, “Mir’at” isemle gazet çığara başlıy.
Dini häm säyäsi êşlekle, mäğ’rifätçe barlıq tatar xalqın belemlelekkä, uqımışlılıqqa öndi, belemne ixtiram itärgä, kaderen belergä, üz xalqınıñ problemaların çişüdä qatnaşırğa, milli üzañnı üsterergä çaqıra.
1908nçe yılda Räşit qazıy ğailäsen Törkiyägä küçerä häm 50 yäşen tutırğaç, yıraq säyäxätkä çığıp kitä - Qazannan Öfe, Çiläbe, Omsk, Tomsk, İrkutsk, Mongoliya, Qıtay, Vladivostok arqılı Yaponiyägä. Anda anı xörmät belän qarşı alalar, xätta üz sarayında imperator da qabul itä. Qayda ğına bulmasın, barlıq cirdä bezneñ mäğ’rifätçebez milli telen, dinen tarata, Rusiyäneñ häm başqa cirdäge möselmannarınıñ tormış-könküreşläre turında söyli, tatar xalqın berdäm bulırğa çaqıra, moxtaclarğa härwaqıt yärdäm itä. Balkan häm Berençe Bötendönya suğışları barğanda tatar, başqort äsirlären azat itüdä aktiv qatnaşa.
Ğabdräşit İbrahim 20nçe ğasırnıñ berençe yartısındağı Rusiyä häm böten cir şarındağı barlıq zur tarixi waqıyğlarnıñ şahitı bula. Awır çorlarğa qaramastan İbrahim Rusiyä häm Könçığış möselman xalıqlarınıñ säyäsi, milli häm dini mänfäğat’lären yaqlawdan tuqtamıy, ul fänni tikşerenüçe häm islam dineneñ nigezlären bertuqtawsız propagandalawçı da.
1933nçe yılğa qadär Ğabdräşit qazıy ğailäse belän Törkiyädä yäşi, “Dön’ya tiräli” kitabın yaza, anda ul ber yıl buyına illär gizü näticälären yomğaqlıy. Küpmeder waqıt uzğaç, bu kitapnı anıñ ulı Mönir Qazanda bastıra.
1933nçe yılda yänä Yaponiyägä bara häm 1937nçe yılda Tokioda Cämiğ’ mäçete tözep, şunda imam bula. 1939nçı yılda Yaponiyada islam dine räsmi räweştä däwlät dine dip raslana. Yaponiyädä ul ğomereneñ soñğı yılların ütkärä, anı anda ixtiram belän “millät babası”dip atıylar.
Ğabdräşit xäzrät Yaponiyäneñ berençe imamı. 1944nçe yılnıñ 31nçe avgustında Ğabdräşit İbrahimov wafat bula. Cäsäde Tokio yanındağı möselman ziratında cirlänä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)”Din wä mäğıyşät” gazetası,14.12.2012.- “ Yaponiyägä islam dinen ireştergän şäxes”-Räxim Räşitov-jurnalist.
2)Färzänä Kuleeva.”Ğabdräşit xäzrät”.24.08.2017.(Mädäni comga).
Madanizhomga.ru>the-news-tat>item
