Zakir Qadıyri
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 08
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 08
Färidä Ğaffarova, Älfinä Sibğatullina, Säyfiyev häm Rämziyä Vil’danova mäğlümatlärenä nigezlänep Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Zakir Qadıyri turındağı qısqaça küzätü
Zakir Qadıyri-Ugan 1878nçe yılda Samara gubernası Urta Qandal (Abdulla) awılında mulla ğailäsendä tuğan. Zakir Qadıyri başta üz awılları mädräsäsendä uqıy, annarı ätise Xälim mulla anı olı ulı Xafiz yanına Boxarağa uqırğa cibärä. Zakir Qadıyri anda 5 yıl uqıy, İslam fälsäfäse häm xikmät beleme däreslären ala. Tora-bara uquın däwam itterü maqsatı belän Törkiyägä kitä. Anda ul İstanbul universitetınıñ ilahiyät (teologiya) bülegenä uqırğa kerä. Biredä uqığanda ul yaña fikerle yäş’lär belän aralaşa başlıy, törle tügäräklärgä yöri, bäxäslärdä qatnaşa. Qısqası, Zakir Qadıyri yäş’ töreklär xäräkätenä quşılıp kitä. Berazdan, yäş’ töreklär êzärleklänä başlağaç, qulğa alınudan qurqıp, Xicazğa kitä. Anda ike yıl däwamında şäex İsxaq Kindidän xädis häm täfsir däreslären, Möxämmäd Alidän isä ğaräp ädäbiyatınnan däreslär ala. Tirän, töple belem aluğa zur omtılışı anı Misırğa kiterä. Monda Zakir Qadıyri Möxämmädiyä mädräsäsenä däreslärgä yöri, berazdan ‘’Äl-Äzhär’’universitetında uqıy başlıy.
Yuğarı dini belem alğan, İslam fälsäfäsen tiränten öyrängän yäş’ ğalim 1907nçe yılda tuğan ilenä äylänep qayta. Häm Riza Fäxreddin çaqıruı belän Orenburgtağı ‘’Xösäyeniyä’’mädräsäsendä uqıta, ike yıldan soñ Ufağa küçä, kürenekle din ğalime Zıya Kamal citäklägän ‘’Ğaliyä’’mädräsäsendä fälsäfä, psixologiya, logika fännärennän däreslär birä başlıy. Şul uq waqıtta ul berniçä yıl däwamında ‘’Tormış’’gazetınıñ möxärrire dä bula.
Tatar mäğarifendä tanılğan ğalim-pedagogka äylängän Zakir Qadiyri 1910nçı-1911nçe yıllarda “Möxämmät päyğambärneñ xäyäte”, “Ğaräp sarıfı”, “Garäp näxüe” kebek xezmätlären bastırıp çığara.
“Millätneñ kiläçäge, yazmışı analar qulında” dip xatın-qızlarğa irlär belän tigez xoquqlar birü mäsʹäläsen berençelärdän bulıp kütärep çıqqan häm üzeneñ ‘’Tärceman’’ gazetında bu mäsʹäläne kiñ yaqtırtqan böyek (böek) millätçe İsmäğil (İsmağıylʹ) Ğaspralıdan qala üzeneñ “Tormış” gazetında xatın-qızlarğa irlär belän tigez xoquqlar birü mäsʹäläse turında iñ küp yazuçı Zakir Qadıyri bula. Avtor üzeneñ äsärlärendä xatın-qızlarnı belem alırğa, mäğʹrifätle bulırğa öndi, alarnıñ cämğıyätʹtäge urının bilgeli.
1918nçe yılnıñ 29nçı aprelendä Zakir Qadıyrinıñ milli xäräkättä üz süzen äytü mömbäre bulğan ‘’Tormış’’ gazetı proletariyat inqilabına, revolyuŝiyäsenä (inqıylabına) qarşı ‘’fiker taratuda’’ ğayeplänep sovet xökümäte tarafınnan tuqtatıla. Revolyuŝion üzgäreşlärne qabul itä almaqan millätpärwärlär belän bergä Zakir Qadıyri da Qıtayğa barıp çığa.
Zakir Qadıyri zur tırışlıqlar quyıp, möhäcirlärneñ balaların tuğan tellärennän ayırmas öçen, Qıtayda tatar balalar baqçası, başlangıç mäktäp açuğa ireşä. Häm ul xatını Saniyä Ğıyffät belän şunda uq uqıta da.
1922nçe yılda Zakir Qadıyri Törkiyägä kitä. Ul başta İstanbulda möğallimlek itä. Annan mäğarif ministrı Xäliullax Säxbineñ çaqıruı belän Änkarağa kilä häm xökümät idaräsendä tärcemäçe bulıp êşli, berazdan Söläymaniyä kitapxanäsenä ölkän kitapxanäçe bulıp küçä.
30 nçı yıllar başında Atatörek täqdime belän Törkiyä däwläteneñ yaña tarixın yazu kompaniyase başlana. Bu êşkä tarixçı ğalimnär dä, tel belgeçläre, xätta däwlät êşlekleläre dä alına. Berniçä tomnan toraçak älege xezmätneñ avtorı kürsätelmägän ber öleşen uqıp, üz fikerlären äytü, yäğʹni bäyälämä öçen Zakir Qadıyriğa birälär. Ul isä, fänni yaqtan bik yomşaq bulğan älege bülekne bik nıq tänqitli (tänqıytʹli) häm bu öleşne yazunı şul çornı yaxşı belgän tarixçı ğalimgä birü kiräklegen äytä. Soñınnan añlaşıla: älege bülek Mostafa Kemal Atatörek tarafınnan yazılğan ikän. Şunnan soñ Zakir Qadıyrinı däwlät oyışmalarına almıy başlıylar. Däwlät oyışmalarında êş taba almağan ğalim tarix cämğiyäte (cämğıyäte) häm mäğarif ministrlığı öçen ğaräp, urıs tellärennän törle ğilmi (ğıylmi) xezmätlärne törekçägä tärcemä itü belän şöğillänergä (şöğılʹlänergä), şul xezmäte belän tormışın alıp barırğa bula. Tarix cämğıyäteneñ sorawı nigezendä ul tärcemä itkän İbn Xaldunnıñ 3 tomlığı äle bügen dä Törkiyädä iñ yaxşı tärcemälärdän sanala.
Zakir Qadıyri üz tormışın zur tırışlıq, köç quyıp, tuqtawsız xezmättä köç-xäl belän yalğap alıp bara. Ul Änkara şähäreneñ Ätlik bistäsendä yäşi.
Zakir Qadıyri 1954nçe yılnıñ 22nçe üktäbrendä fani dönyadan mäñgelekkä küçä häm Änkara şähärendäge käberleklärneñ bersenä kümelä.
Zakir Qadıyri da ğaziz tuğan cirennän yıraqta, bik küp tatar, möselman möhäcirlärenä ikençe tuğan il bula alğan Törkiyäneñ märxämätle tufrağında mäñgelek tınıçlıq taba.
Kädriyä Mäyvacı
Zakir Qadıyri (latin) / Kiril variantı (Зaкир Кaдыйри) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:1) Färidä Ğaffarova,Tarix Fännäre Kandidatı,14.12.2016.(Zakir Qadıyri-Ugan(1878-1954)).
Syumbike.ru>tatar-doniyasy>:istoriya.
2) Sayfiev İ.,Vilʹdanova R.-Zakir Qadıyri:Vozvraşeniye k istokam.Buografiçeski oçerk.-Ulʹyanovsk,2013.
3) Tarixi miras.Atatörek mäktübe.Zakir Qadıyri biografiyäsenä qayber detalʹlär.(Älfinä Sibgatullina).
