Azärbaycanda urıstelle tatarlar kübäyäme?

Törek häm tatar dönyasına bağışlanğan häm 1999nçı yıldan birle inde 17 yıl buyı “Törkiyä awazı” radiosı dulqınnarında yañğırawçı tapşıru tezmäbezdä Törkiyädä bulıp uzğan törle xalıqara çaralarda, fänni cıyınnarda qatnaşqan qunaqlar belän äñgämälär dä täqdim itäbez.

Fäqät qayçağında tapşıruda waqıt citmäw säbäple êfirğa birelä alınmıyça qalğan qayber äñgämälär, intervyular da bula. Şundıylarnıñ bersen äñgämädä quzğatılğan mäs’älä äle dä aktual’ bulğanlıqtan bügenge tapşıruıbızda täqdim itärgä buldıq.

Azärbaycan milli ğilemnär akademiyasınıñ folklor institutında xalıqara mönäsäbätlär bülege citäkçese Ali äfände Şamil belän Törkiyäneñ Kırıkkalä qalasında 2009nçı yılda ütkärelgän xalıqara fänni cıyın waqıtında tanışıp, Azärbaycandağı tatarlar turında äñgämä qorıp cibärgän idek.

“18nçe yözyılğa xätle bügen Azärbaycanlı dip yörtelgän xalıqlar belän tatar xalqı arasında ayırımlılıqqa qağılışlı bernindi mäğlümat kürmädem. Rusiyä yawlap alğannan soñ isä imperiyalar alıp baruçı “bülgälä häm idarä it” säyäsäteneñ näticäsendä ayırımlılıq tudırıldı. Fäqät bu ayırımlılıq ozaq däwam itmäde.

Soñınnan isä tatarlar urıs äsaräte astında qalğan xalıq bulğanlıqtan urıs telen yaxşılap öyrändelär, belem aldılar, universitetların beterdelär. Äsarät astına kergän Azärbaycannı häm törki xalıqlarnı idarä itü öçen urıslar urıs telen belüçe tatarlarnı şuşı cirlärgä cibärde. Ber öleşe urıslar cibärgän däwlät xezmätkärläre, ber öleşe dä zur zıyalılar buldı”.

Azärbaycanğa kilgän tatarlar arasında küp sanda ğalimnärneñ buluın häm tanılğan azärbaycan sänğät ähelläreneñ xanımnarınıñ tatar buluın assızıqlawçı Ali äfände alarnıñ barısınıñ da azärbaycan telen dä bik yaxşı belüen, azärbaycança äsärlär icat itüen añlattı.

37nçe yıldan soñ bu wazğiyätneñ üzgärüen häm üz ana tele tatarçanı da belmäwçe urıs telle tatarlarnıñ kübäyüenä borçıluın citkerde Ali Şamil äfände:

“Qızğanıç, 1937nçe yılda Rusiyä bezneñ zıyalılarıbıznı sörgengä cibärep ütergännän soñ isän qaluçılar urıs telen öyränep, urıs telle bulırğa mäcbür itelä.

Bügenge tatarlarnıñ kübese isä Azärbaycanda tuıp üskän bulsalar da azärbaycan telen belmi, çönki alar üz ana telen tatarçanı da belmilär.

Azärbaycan mäğärife, mädäniyäte, belemeneñ üseş aluında üz waqıtında tatarlarnıñ öleşe zur bula, läkin, qızğanıç, 37nçe yıldan soñ ber cirdä yäşäsäk tä ayırım xalıqlarğa äyländereldek, urıs telle tatarlar kübäyde. Azärbaycan törkilärennän ayırıldılar. Şulay da bötenläy ayırılmadılar, anı da äytergä kiräk: Qarabax waqiğalarında sovet ğäskärendä wazıyfalı ber tatar citäkçelekneñ kisätülärenä qaramastan, üz canın risk astına quyıp, yaralanğan azärbaycannarğa yärdäm itkän ide.”

Şuşı mäğlümatlärne bügenge köndä öyrätüçe, citkerüçelär barmı?

“Qızğanıç, bik äz. Moña bik borçılam. Azärbaycanda tatarlarnıñ cämğiyäte bar, alarnıñ muzıkal’ kollektivları, törkemnäre bar. Läkin bügenge kön däräcäsendä yuq. Bu mäs’älädä dissertaśiyälär, äsärlär yazıluın telär idem. Tatarstanda basılğan ênşiklopediyada barı tik Tatarstanda yäşägän tatarlarnıñ ğına tügel, Azärbaycanda, Üzbäkstanda, Törekmänstanda yäşägän tatarlar turında da mäğlümat birelsen. Törkiyädä bu êş bik qamilläşkän. Mäsälän, Törkiyädä tatarlar öyränelä, belenä. Läkin Azärbaycandağı tatarlar, qızğanıç, öyränelmi. Törkistandağılar da öyränelmi. Moña bik borçılam. Bu mäs’äläne quzğatu öçen bäxäsläşäm.”

Bu mäs’älädä Tatarstan belän êlemtä urnaştırdığızmı?

“Bu mäs’älädä min üzem şäxsän mäqäläläremne yazıp Tatarstanğa cibärä alam, bälki, basılsa, kemneñder iğtibarın cälep itär häm annan soñ tikşerenülär ütkäreler, dissertaśiya yazılır, matbuğatqa çağılır ide.”

Azärbaycan milli ğilemnär akademiyasınıñ folklor institutında xalıqara mönäsäbätlär bülege citäkçese Ali Şamil belän Törkiyäneñ Kırıkkalä qalasında 2009nçı yılda ütkärelgän xalıqara fänni cıyın waqıtında yazdırıp alınğan äñgämäne tawış uynatqıçınnan tıñlıy alasız.