Törek-tatar xalqınıñ kiyımnӓre hӓm milli qıyafӓtlӓre turında qısqaça küzӓtü

 Buınnardan-buınğa milli miras bulğan – milli kiyem, barlıq törki xalıqlarnıñ, şul isӓptӓn, tatarlarnıñ hӓm töreklӓrneñ dӓ borınğıdan kilgӓn, mӓdӓniyӓt ölkӓsenӓ qarağan mirasınıñ berse, kiyem xӓzinӓbezneñ küp ğasırlıq tarixı, milli ahӓñne çağıldıruçı üzençӓlege ul. Milli kiyemnӓr xalqıbıznıñ qabatlanmas icadi köçkӓ iyӓ buluın kürsӓtӓ. Ğasırlar buyına xalqıbız bu êşkӓ üzeneñ qul köçen genӓ tügel, şulay uq, maturlıqqa omtılışın, xıyalın, êstetik zӓwığın da salğan.

 Qupşılığı, nӓfislege belӓn telӓsӓ qaysı zaman güzӓllӓreneñ dӓ xuşın alırlıq ğacӓyep matur yefӓk şӓllӓr, êncele qalfaq, izülӓre çigüle zatlı külmӓk, çigüle çiteklӓr, xӓsitӓlӓr…Şular yӓnӓşӓsendӓ ük kinder suğu, tuqu stannarı, ağaç suqa hӓm kӓkre qılıç, qul tegermӓne hӓm göbe urın alğan.

  Ğomerlӓr uzğan, tula oeq belӓn çabata da tuzğan, ӓmma xalqıbız mirasına mӓxӓbbӓt ӓle dӓ yörӓklӓrdӓn cuyılmağan. Muzeylarda ğına saqlansa da, könküreş, bizӓnü-tözӓnü ӓyberlӓre xalqıbıznıñ maqtanıçı, ğorurlığı bulıp tora. Ütkӓnebezgӓ ixtiram, ӓ kilӓçӓgebezgӓ – küper, dip ӓytergӓ kirӓk.

  Ӓye, ӓbi-babaylarıbıznıñ zamanındağı, bigrӓk tӓ, ul çordağı xatın-qızlarnıñ  baş kiyemnӓrenӓ – uqalap, ênce, sӓylӓn börteklӓre belӓn bizӓp çigelgӓn tac-qalfaqları iğ’tibarnı cӓlep itӓ. Nӓq’ menӓ milli qalfaq tatar xatın-qızı yözenӓ başqalardan ayırılıp torırlıq güzӓllek, nӓfislek östider sıman toyıla.

 Bügen dӓ mӓdӓniyӓtebezneñ bizӓklӓrennӓn bulğan milli kiyemnӓrebezne qızlarıbız, apalarıbız, ӓnilӓrebez hӓm dӓ ӓbilӓrebezneñ  ös-başlarında  kürӓse kilӓ. Tatar qalfağı hӓm dӓ törek kӓzӓkiye muzey êksponatı yӓisӓ konŝert-sӓxnӓ kiyeme genӓ bulıp qalmasın, ӓ zamança tatar hӓm törek  xatın-qızları garderobınıñ da alıştırğısız öleşen tӓşkil itsen ide digӓn telӓk tua.

  Milli kiyemneñ sӓnğati tӓêsirlegen tudıruda töp prinŝip bulıp – nӓfislek tora: anda fakturası, töse-bizӓleşe törle  bulğan materiallar hӓm predmetlar berlӓşterelӓ. Şunıñ belӓn bergӓ kiyemneñ êre formaları, biyeklekkӓ qarap tezep quyu hӓm arttıra baru prinŝibı buyınça tözelgӓn açıq detal’lӓr xisabına tudırılğan küpsanlı bizӓw êffektları milli kiyemgӓ feodal’ çor kiyemenӓ xas tantanalı monumental’lek, berqadӓr awırlıq hӓm qatlawlılıq östi.

  Bilgele bulğança, mӓdӓniyӓtneñ ber êlementı bularaq kiyemnӓr Ğosmanlı imperiyӓse tarixında da möhim urın bilӓp torğan. Saraydağılar kiyep yörgӓn zinnӓtle kiyemnӓr Ğosmanlı dӓwlӓteneñ quӓten, köçen hӓm baylığın çağıldırğan. Kiyemnӓrdӓge applikaŝiya hӓm altın-kömeş ceplӓr belӓn bizӓlgӓn çigeşlӓr, sıru ısulı, tradiŝion törek çigeşe, altın belӓn çigü, sӓdӓflӓrne sӓnğati bizӓw, inӓ hӓm ırğaq belӓn başqarılğan tradiŝion törek çeltӓre – uya, ênce, sӓylӓn börteklӓre, ingliz çeltӓre, gipyor belӓn bizӓwlӓr güzӓllek östenӓ güzӓllek östӓgӓnnӓr.

geçiş

  Tatarlarnıñ milli kiyemnӓrendӓ hӓrçaq “şӓrıqça” cete çӓçӓkle tuqımalar, qatlaulı hӓm bay bizӓklӓr töşerelgӓn baş kiyemnӓre, törledӓn-törle ayaq kiyemnӓre, sӓnğat’ yuğarılığındağı zӓrkӓn bizӓnü ӓyberlӓre, ber-bersen tulılandırıp hӓm üzara yaraqlaşıp, qabatlanmas xalıq icatı ürnӓklӓren tudırğan.

  Törek hӓm tatar xalqınıñ bigrӓk tӓ şӓhӓrdӓ yӓşӓwçe taza tormışlı qatlawına urta ğasırlarda bӓrxet, atlas, ӓdrӓs, biqasab, baxmal’, seraser, çatma, postay, duba, kinder, binares kebek şӓrıq tuqımaları ütep kerӓ başlıy. Bilgele bulğança, bu tuqımalar – totrıqlı mul tormış, zirӓklek, baylıq simvolı. Şӓrıq tuqımaları da, gruzin şiğ’riyӓte yӓki borınğı grek mifları kebek ük, xalıqnıñ qabatlanmas bay mirasın çağıldırğan. Tuqımalarnıñ bӓhase altınğa, qıymmӓtle asıltaşlarğa tiñlӓşterelgӓn. Bilgelӓrgӓ kürӓ, xakimiyӓttӓ utıruçılar, yuğarı dairӓ keşelӓre yefӓk, parça, bӓrxet, baxmal’  tuqımadan tegelgӓn kiyemnӓrdӓn yörgӓn.

  Qızğanıçqa qarşı, bügenge köndӓ xalqıbıznıñ ӓbi-babaylardan qalğan ğoref-ğadӓtlӓre onıtıla bara, yӓş’  buınnıñ milli kiyemnӓrebezne belmӓwe ayıruça ayanıçlı xӓl. Şuña kürӓ dӓ, milli kiyemnӓrebezne barı tik Sabantuy, Nӓwrüz kebek milli bӓyrӓmnӓrdӓ, teatr-konŝertlarda çığış yasağanda ğına kirӓkle kiyem bularaq tügel, ӓ köndӓlekta dӓ kiyӓrlek itep tekterep kiyü zamança tös birer ide.

  Bügen xalıqnıñ küñel cӓwhӓrlӓren saqlaw, yӓş’ buınğa milli ğoref-ğadӓtlӓrne tanıtu, mӓdӓniyӓtne üsterü östendӓge êşne dӓwam itü zarur. Bezneñ milli kiyemnӓrebez xalıqnıñ ruxi baylığınıñ bik möhim öleşe. Bez alarğa üz tormışıbızdan layıqlı urın birergӓ hӓm kilӓçӓk buınğa da iltergӓ tiyeşbez.

Çığanaqlar:

1) www.tekstildershanesi.com.tr

Türk Giyim Tarixi.

2) https://tt.m.wikipedia.org/wiki/%D%

Tatar Milli Kiyemnӓre.-Wikipedia.

3) https://www.ulakbilge.com>…PDF

Nuran Ocakoğlu:<<Osmanlı Sarayı Kadın Giysileri ve Günümüz Giysi Tasarımına Bir Uyarlama>>.

4) https://dzen.ru>media

<<Milli kiyemnӓ-qabatlanmas küñel cӓwhӓrlӓre.>>. Gazeta<<Tuğan yaq>> Dzen.

5) https://syuyumbike.ru>bakhmal

Baxmal’-SÖYEMBİKӒ. 06.12.2016

Törle tuqımalardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Meyvacı.