Qısqaça törek wӓ tatar tarixı
ТӨРЕК - ТАТАР хәзинәләре /TÖREK-TATAR xäzinäläre 03/2022
Törek häm tatar xäzinäläre 03/2022
Ütkӓn yazmabızda tӓq’dim itelgӓn oluğ’ şӓxes Ӓxmӓd Zӓki Wӓlidineñ bik bay materiyal nigezendӓ yazılğan <<Qısqaça törek wӓ tatar tarixı>> cıyıntığına qısqaça tuqtalğan idek. Bügenge yazmabızda da bu oluğ tarixçınıñ ӓlege cıyıntığına küzӓtü yasawnı dӓwam itӓrbez. Yazmabıznı tarix fӓnnӓre doktorı Rawil Ӓmirxanovnıñ xezmӓtlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Mӓğ’lüm bulğança, tarixi yӓdkӓrlӓrebez küp ӓle bezneñ. Bu ber yaqtan, bezneñ bay tarixlı xalıqlar ikӓnebezne kürsӓtsӓ, ikençe yaqtan, aldıbızğa bik citdi burıçlar quya. Bu tarixi istӓleklӓrneñ kilӓçӓk buınnarğa isӓn-imin barıp citüe öçen, çınnan da, bez cawaplı bit.
Tatar hӓm törek xalqınıñ bay ruxi xӓzinӓsenӓ, tutıqmas mӓdӓni hӓm dӓ tarixi mirasına zur öleş kertkӓn xezmӓtlӓr şaqtıy, alar törek hӓm tatar xalqınıñ tarixı hӓm mӓdӓniyӓte belӓn bӓyle. İnde tarixqa küz salıyq…
Rawil Ӓmirxannıñ xezmӓtlӓrennӓn kürengӓnçӓ, oluğ’ ğalim Ӓxmӓd Zӓki Wӓlidineñ xalıq belӓn tığız bӓylӓneştӓ bulıp, törle milli xarakterlarnı hӓm mӓdӓniyӓtlӓrne añlap, ӓylӓnӓ-tirӓ moxitne qabul itӓrgӓ mömkinlek birep xalıqlarnıñ ğoref-ğadӓtlӓrenӓ hӓm tradiŝiyӓlӓrenӓ zur qızıqsınu hӓm ixtiramlı mönӓsӓbӓt uyatu küreneşe küzgӓ çağıla. Ğalim üzeneñ xezmӓtendӓ törek-tatar tarixi-mӓdӓni mirasına, törek-tatar qawemenӓ iğ’tibarın yünӓlderep tübӓndӓgelӓrne yaza: "Törek qawme mӓğıyşӓt (yağ’ni tormış) iğ’tibarı ilӓ mӓdӓni hӓm küçmӓ (yağ’ni bӓdӓwilӓrgӓ) ayırılalar. Şӓrqıy töreklӓr barısı da küçmӓ tormış alıp baralar…
Törek qawemeneñ hӓmmӓseneñ dӓ tele ber - törki telder. Bolar ӓle berniçӓ yıl bergӓ qatnaşıp, butalışıp yörsӓlӓr dӓ tellӓre ber-bersennӓn yıraq kitmӓgӓn. Ӓytik, Altaydağı töreklӓr ğarebtӓge Qırım tatarları belӓn tӓrcemansız söylӓşӓ alğannar… Törek xalqı belӓn tarixta bergӓ yörgӓn hӓm bertöslerӓk tereklek itep kilgӓn, alarğa qardӓş bulğan ikençe ber qawumnӓr bar. Bolar: yaqutlar, çuwaşlar, mancurlar, finnar, magullar, Avstriyӓdӓge vengr-macar xalıqlarınnan ğıybarӓtter. Bolar barısı da töreklӓr ilӓ ber "turan" nӓselennӓn kilgӓn xalıqlardır: lӓkin waqıt ütü belӓn tellӓre, ğoref-ğadӓtlӓre, tormışlarınıñ yıraqlaşuı sӓbӓple, alar bezdӓn ayırılğannar hӓm bezgӓ başqa möstӓqıyl’ ikençe qawımnar bulğannar…
İske zamannarda törek qabilӓlӓreneñ atalğan isemnӓre niqadӓr küp, utırğan cirlӓre niqadӓr kiñ bulsa da, sannarı yağınnan alay bik küp bulmağan. Lӓkin bu waq qabilӓlӓrneñ hӓrwaqıt ӓle ber yaqqa, ӓle ikençe yaqqa küçep, urınnarın almaştırıp, ikençelӓre belӓn aralaşıp, ber-berse belӓn nıq qaynaşıp, bergӓ tereklek itü sӓbӓple, kürşe-tirӓlӓrdӓge xalıqlarğa qarşı oluğ’ ber köç-quӓt bulıp torğannar…
Törek xalıqınıñ cirlӓre, dön’yaları alarğa tormış alıp baru hӓm ğomer itü öçen, yağ’ni tışqı mӓdӓniyӓt cӓhӓtennӓn alğa kitӓr öçen irek birmӓsӓ dӓ, alarnıñ tabiğat’ wӓ ӓxlaqlarında, êçke mӓdӓniyӓttӓ alğa kitülӓrenӓ maniğ’, yağ’ni kirtӓ bulmağan, bӓlki dӓ sӓbӓp bulğan, hӓm alar bu êçke mӓdӓniyӓttӓ bik yuğarı urınnı işğal’ itep kilgӓnnӓr (yağ’ni bilӓp alğannar). Dön’yada bik küp ğasırlar ğomer itü / alarda ğaqıl wӓ tӓcribӓneñ yuğarılanuına sӓbӓp bulğan. Şunıñ öçen dӓ törek xalqı êçendӓ xalıqnıñ ğaqıl wӓ tӓcribӓ cӓhӓtennӓn böyeklegen kürsӓtӓ torğan mӓqal’lӓr küp bulğan. Tabiğat’kӓ bik yaqın torıp, kiñ saxralarda, nihayӓt’sez urmannar êçendӓ söt, qımız, it kebek nӓrsӓlӓr belӓn tӓrbiyӓlӓnülӓre alarnıñ bahadir bulularına sӓbӓp bulğan.
Şunıñ öçen alarda ğaciz keşelӓrdӓ genӓ bula torğan yalınu, monafiq’lıq, ğaybӓt, kimsetep qaraw, casuslıq (yağ’ni şımçılıq, ӓlӓkçelek), tӓkӓlleflӓnü (yağ’ni baylığı belӓn masayu), keşe malın yӓşerten genӓ alu (yağ’ni urlaw) wӓ xiyӓnӓt kebek naçar xolıqlar bulmağan… Törek xalqı borınğıdan birle qayğığa, uyğa, fikergӓ ozaq itep talıp toruçan bulmağan. Mömkin qadӓr hӓr êşne ozaq uylamıy ğına beterergӓ hӓm ozaq uylarğa xacӓt töşmi torğan xezmӓtlӓrne genӓ başqarırğa yaratqan. Şunıñ öçen dӓ hӓrwaqıt mӓêmür yӓki ğaskӓr bulıp bilgele xezmӓtlӓr alırğa tırışqan.
Ber tarixçınıñ süzenӓ kürӓ :"Töreklӓr, at östendӓ üskӓnleklӓrennӓn, atta yörüçe iskitkeç ostalar, üzlӓre ğayӓt’ tüzemle dӓ alar, qulların bӓylӓp qoyığa salsañ da tırmaşıp çığarlar, alar bit arunıñ ni ikӓnen dӓ belmilӓr hӓm bik ciñel wӓ az yoqlıylar wӓ bik tiz uyanalar. Suğış êşlӓrendӓ üzlӓre bik osta ğalib kilüçӓnnӓr (yağ’ni ciñü yawlawçılar).
Dön’yada suğıştan başqalarğa zarar itep, üzlӓre genӓ fayda kürep yörüçe ber xalıq bulsa - bolar bulır. Suğış waqıtında doşmannarına bik qatılar, ӓ menӓ üz aralarında bik tınıç hӓm dӓ ittifaq’lı toralar (yağ’ni berdӓmlek tӓşkil itӓlӓr). Tuğan urınnarın, cirlӓren bik söyüçӓnnӓr. Alar hӓrwaqıt xӓrӓkӓtlӓnep, ni belӓn bulsa da şöğıl’lӓnep torunı yaratalar", - dip yazılğan yullar bar / oluğ ğalim Ӓxmӓt Zӓki Wӓlidineñ <<Qısqaça törek-tatar tarixı>> isemle tarixi cıyıntığında.
Çığanaqlar:
1) Ӓxmӓd-Zӓki Wӓlidi.<<Qısqaça Törek-Tatar Tarixı>>.Berençe Cöz’ê.Qazan.Tatarstan Kitap Nӓşriyatı.1992.(Kitapnı tözüçe,töp tekstnıñ transkripŝiyӓsen ӓzerlӓwçe,iskӓrmӓ-añlatmalar,bibliografik isemlwk hӓm axır süz avtorı tarix fӓnnӓre doktorı Rawil Ӓmirxan).
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı
