Anadolu küperläre

Anadolu – Aziyä belän Awrupa arasındağı küper. Könçığıştan kilüçelär Könbatışqa, Könbatıştan kilüçelär Könçığışqa kiçü öçen qullana torğan iskitkeç küper. Ğasırlar buyı anıñ östennän śivilizaśiyälär belän bergä qolaçlı tarix uzıp kitkän. Ul ineş yarları tügel, ike qıytğa arasında meñlägän yıllar basma bulıp tora.

Antik çordan başlap küperlär keşelärne, şähärlärne, illärne berläşterä.  Tınıç qına yäisä şawlap aqqan yılğalarnıñ östendä niçä suğış, niçä ayırılu, niçä qawışuğa şahit bulğandır. Kemder ırğılıp aqqan ineşlärne ışanıçlı uzu öçen, kemder bik kiñ yılğalarnı, üzänleklärne kiçü öçen qullanğan. Anadolu – waqıtnıñ tawış-tınsız şahitläre bulğan küperlärneñ iñ matur ürnäkläre belän tulı.

Suğa bäyle bulu häm anıñ yanında yäşäw borıñğı çorlardan uq ber qorılmağa ixtiyac tudıra – küperlärgä. Başta keşelär yılğalarnı büränä yäisä çormawıqlar qullanıp kiçärgä tırışa. Ämma bu ısulnı här ineştä dä qullanıp bulmıy. Başqa çişeleş tabarğa ixtiyac tua.

Keşelär taş yäisä ağaçlarnı küper bağanası bularaq qullana häm ağaç cepsellär yärdämendä primitiv asılmalı basmalar sala. Waqıt ütkän sayın cepsellärneñ urınına timer çılbırlar quyıla, çılbırlarnı isä qorıç arqannar almaştıra. Ağaç küperlär çıdam bulmağaç, alar urınına taştan yasıylar. Soñınnan beton, timer yäisä qorıçtan küperlär salına. Alar keşelekneñ texnologiyä häm fändäge alğarışın kürsätüçe su qorılması.

Çığanaqlar berençe küperlärneñ Qıtayda tözelüen söyli, ämma alarğa qağılışlı tabıldıqlar yuq. Şuña kürä dön’yada bilgele bulğan iñ borınğı küperne şumerlar saldı dip qabul itelä. Qaldıqları tabılğan bu 5 meñ yıllıq qorılma Ğıyraqta. Şumerlar, şulay uq, zur üzännärne kiçü öçen iñ berençe bulıp küperlärdä arka qullanğan. Ämma bu êştä bik uñışqa ireşä almağannar. Näq’ menä Rim imperiyäse injenerları statik belän bäyle mäs’äläne çişä häm arkalardan toruçı taş küperlär sala. Alarnıñ qayberläre bügengä qadär kilep citkän. Anadoludağılarnı qarasaq, Adanadağı Taşküper, İzmirdäge Kärwan küpere häm Adiyamandağı Cändärä küperen sanap kitärgä mömkin. Alar ber ük waqıtta Rim çorındağı küperlärneñ iñ borınğı ürnäkläre arasında.

Êlek küperlär barı tik ber yardan ikençesenä kiçü öçen qullanılğan. Waqıt ütkän sayın alarğa säwdä häm xärbi maqsatlar östäler. 18nçe ğasır - tormışıbıznı şaqtıy üzgärtkän häm ciñeläytkän icat häm açışlar däwere. Bu waqıtta küperlär ağaçtan yasala başlıy. Sänäğat’ revolyuśiyäsennän soñ timer citeşterü arta häm ul timer strukturalı küperlär tözü mömkinlege birä. Şulay itep tağın da nıq häm çıdam qorılmalar tözelä başlıy. Bügen dön’yadağı iñ ozın, iñ kiñ häm iñ biyek küperlärne salu bik ciñel. Çönki material da, texnologiyä dä, mäğ’lümat ta bik üste.

Anadoluda Rim häm Vizantiyä çorlarına qarawçı bik küp küper oçratırğa mömkin. Ämma töreklärneñ Anadoluğa kilep urnaşuı belän alarnıñ sanı tağın da arta. Alar başta Könçığış Anadolu, soñınnan Üzäk Anadoluda unikal’ küperlär sala. Şulardan berse – Malabadi küpere. Ul dön’yadağı iñ zur arka aralağı bulğan küperlär arasında. Malabadi monıñ öçen 39 metrlı arkasına burıçlı. Älege kiñlekne küz aldığızğa kiterü öçen ber misal kiterik… Arxitektor Sinan tözegän İstanbuldağı Söläymaniyä mäçeteneñ 27 metr diametrındağı gömbäze bu arkanıñ êçenä räxätlänep sıya.

Malabadi küpere – Törkiyäneñ iñ mähabät monumental’ küperlärennän berse. Ul Diyarbakır töbägeneñ Silvan cirlegendä urnaşqan, Artuklılar zamanında salınğan. Batman yılğası östendäge küperdä yulçılar öçen ike bülmä bar. Yäğ’ni ul barı kiçü öçen tügel, şul uq waqıtta qunu öçen dä tözelgän. 900 yıl toruçı häm cırlarğa kergän Malabadi küpere bügen UNESCOnıñ waqıtlıça Bötendön’ya mädäni mirası isemlegendä.

***

Ğosmanlı çorında küperlärneñ ähämiyäte torğan sayın arta. Armiyä däwlätne kiñäytü öçen yış qına yaw säfärlärenä çığa.  Yullarında yılğa päyda bulsa, anı uzu öçen küper tözilär. Kanuni soltan Söläymannıñ Boğdan yawı waqıtında armiyäneñ Prut yılğasın kiçüe kiräk bula. Yanıçarlar arasındağı ber arxitektor 13 kön êçendä tayğaq cirdä bik nıq ağaç küper sala. Ğosmanlı armiyäse ğaskäriläre häm awır qoralları belän bu küperdän uza. Yawnıñ uñışlı tögällänüendä anıñ role zur bula. Küperneñ arxitektorı Kanuni tarafınnan baş arxitektor däräcäsenä kütärelä. Ul köngä qadär tözegän qorılmaları bik bilgele bulmasa da, ul könnän soñ legendağa äwerelgän bu keşe  -arxitektor Sinan! Ul barı törek arxitekturası tügel, dön’ya arxitektura tarixında êz qaldırğan şäxes. Anı arxitektura dahiye bularaq iskä alalar. 20nçe ğasırnıñ iñ tanılğan arxitektorlarınnan berse Le Korbüziy anı “Tarixta binanı tulısınça añlağan ike arxitektornıñ berse” dip atıy. Sinan kübräk tözegän mäçetläre belän mäşhür bulsa da, anıñ 16 ayırım tördä 400dän artıq äsäre bar. Alarnıñ êçendä grajdanlıq arxitektura ürnäklärennän bulğan küperlär ähämiyätle urın alıp tora.

Arxitektor Sinan çorınnan alda küperlär – keşe, xaywan, qayçaq at abraları uza torğan qorılma bula. Alar zur yökkä çıdamıy. Ğosmanlı armiyäseneñ awır tupların kütärä aluçı küperlärne berençe tapqır Sinan tözi.

İstanbulda Büyükçekmece küle östendäge Kanuni soltan Söläyman küpere arxitektor Sinannıñ iñ ähämiyätle qorılmalarınnan berse. Ul sulıqnıñ diñgezgä bäylängän öleşen kiçü öçen 4 ayırım küper yasıy. Arxitektor anı şaxäsär – şedevrım dip atıy.

Kırklarelidäge monumental’ dip ataluçı Sinanlı küpere isä tanılğan ostanıñ arka arası iñ zur bulğan qorılması. Arxitektornıñ Moğlova su arkaların da äytep uzmıyça bulmıy. Kämärburgazda Alibäy üzänlegendä urın alğan bu näfis häm mähabät arka dön’yadağı su arxitekturası şedevrı. 36 metr biyeklegendäge ike qatlı bu qorılmanı taşqınnardan zarar kürmäsen öçen piramida formasındağı ayaq sisteması totıp tora. Älege üzençälek anı dön’yada qabatlanmas qıla.  Belgeçlär äytkänçä, arxitektor Sinan mäşhür mäçetlären tözemägän bulsa, Moğlova su arkası belän tanılır ide.  

Qayber çığanaqlarğa qarağanda, dön’yadağı iñ ozın taş küper – Ädirnädäge Ozınküper. İkele küper Qara diñgezneñ tiktormas ineşläre östendä ike yarnı totaştıra. Anadolu sälçukleläreneñ Kızılırmak östendä salğan berençe küpere – Tekgöz.  

Anadolu kiñleklärendä qaysı ğına şähärgä barsağız da, qarşığızğa, hiçşiksez, ber küper çığar: qaysı keçkenä, qaysı zur, qaysı isä mähabät. Tözelgän çorınıñ texnologiyäsen qarşıbızğa kiterep bastıruçı grajdanlı arxitektura ürnäge ul – küperlär. Ämma wazıyfaları keşe yäisä texnikanıñ kiçüen täêmin itü genä tügel, şul uq waqıtta alar - ütkän belän kiläçäk arasında bäyläneş.

Avtor: Näslixan Değirmäncioğlu