Qıtayğa nindi qaraşta bulırğa? - 2

“Qıtayğa nindi qaraşta bulırğa?” dip atalğan yazmanın berençe öleşendä Törkiyädä älege il turında çualçıq fiker buluın belderdek. Monnan tış, Qıtaynıñ Änkara ilçelege çaqıruı häm älege ilgä êşlekle säyäxät belän bäyle uylarıbız belän urtaqlaştıq. Tuqtalğan cirdän däwam itäbez!  

İke däwlätneñ sızılğan çiklärne yuqqa çığarırğa tırışuı.

Qıtay häm Törkiyä bik tirän tarixı, mädäniyäte bulğan, ämma 20nçe ğasırda bu

tamırları tirängä kitkän tarixi tuplanışı häm role şaqtıy qısrıqlanğan ike il.  Kötelgänneñ näq’ kirese - ikese dä global’läşü prośessınnan Könbatış däwlätlärenä qarağanda tağın da unışlı çıqtı. Kilgän noqtalarında 20nçe ğasırda üzläre öçen sızılğan çiklärne yuqqa çığarırğa tırışalar. Törkiyä monı kürsätebräk êşläsä, Qıtay tawış-tınsız häm tirännän kitä.

İke ilneñ qısrıqlanuı, ber-bersenä ixtıyacı. Törkiyä dä Qıtay şikelle tiz üsüçe, kiläse yıllarda dön’yanıñ az sanlı zur iq’tisadları, täêsire zur bulğan däwlätlär arasında urın aluı kötelgän illärdän berse.

Qıtay da, Törkiyä dä dön’yada tağın da zurraq rol’ uynarğa tırışqanda dön’yaküläm aktyerlar tarafınnan qısalarğa kertelü probleması belän oçraşa. Alar belän bu ike däwlät ber’yaqlı tügel, küp’yaqlı mönäsäbätlär tözergä omtıla häm oxşaş strategik awırlıqlarğa tap bula. İke däwlät tä tabiğıy çığanaqlar nisbätennän başqalarğa bäyle. İkeseneñ dä üzlärenä yasaluçı basım säyäsätlären balansta totu öçen küp taraflı strategik xezmättäşlekkä ixtıyacı bar. Dön’yaküläm küp kenä waqıyğalar nisbätennän ike ilneñ dä oxşaş poziśiyädä qaluı kürenä: ikese dä AQŞnıñ sankśiyä häm basım yanawı astında, anıñ Yaqın Könçığış säyäsäten oşatmıylar. Citeşterüçe häm säwdä itüçe illär, şuna kürä dön’yağa suğış küzlegennän çığıp tügel, äyber satuçı bularaq qarıylar, tınıçlıq häm totrıqlılıq telilär. İkese dä dollar kursına bäyle krizistan çığu öçen milli aqça berämlege qullanu yulların êzläwdä. Mäsälän, Qıtay belän Rusiyä arasında bu nisbättän kileşü tözelde.    

Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ Qıtaydağı “Global Times”qa yazğan mäqaläsendä beldergän şikelle, yaña dön’ya sisteması tözü öçen ike ilneñ xezmättäşlege bik ähämiyätle. Monıñ öçen alar aralarındağı problemalarnı da açıqtan-açıq söyläşergä tiyeş.

Uyğır mäs’äläse yäisä tağın da zurraq strategiyäneñ kiräklege.  

Törkiyädän Qıtayğa çaqıru buyınça yäisä üz yulı belän kilgän härkem diyärlek älege ilneñ uyğır törkiläre mäs’äläsendä bik sizger buluların häm şul säbäple älege temanı açmasqa kiräklegen äytä. Bu kisätülär miña mantıyqlı şikelle toyılmadı. Bik çeterekle mäs’älä bulsa - anı söyläşmäw, kürmästän kilü niqadär tormışçan bulırğa mömkin? Bu yasalmalıq qayçanğa qadär däwam itäçäk?  Östäwenä, mäs’älä şulqadär çeterekle ikän - anı söyläşmiçä torıp başqa mäs’älälärdä alğa kitep bulamı? Bu üz-üzeñne ışandıru tügelme?

Näq’ kötelgänçä kilep çıqtı. 4 söyläşüneñ öçesendä bu mäs’älä kön üzägenä quyıldı. Kübesençä Qıtay delegaśyäläre tarafınnan, qayçaq töreklär êtärgeç birde. Şaqqatqıç, ämma bu mäs’älä qıtaylarda, töreklärgä qarağanda, tağın da zurraq borçu tudıra. Töreklär yağınnan wäzğıyät’neñ niçek kürenüen beläbez. Êşlekle säfär Qıtay tarafınıñ bu mäs’äläne niçek qabul itüen kürsätte.  Alar monı Könbatış däwlätläreneñ qıtaylarnıñ yulına kirtä quyu öçen daimi räweştä iskärtep toruçı problema bularaq kürä. Uyğırlarnı  - bu ilne üzlärenä qarşı qullanuçı çara bularaq qabul itälär. Qıtay monı üzeneñ êçke mäs’äläse dip belderä häm töreklärne moña tıqşınmasqa çaqıra. Alar Könbatış däwlätläreneñ Qıtaynı kisäklärgä ayıru omtılışlarına Törkiyäneñ yärdämçe bulmawın sorıy.

Uyğır töbäge - Törkiyä-Qıtay mönäsäbätläre nisbätennän ähämiyätle mäs’älä. Törkiyä belän Könbatış däwlätläreneñ bu temağa qaraşları häm poziśiyäläre ayırıla. Qayberäwlär Qırım mäs’äläsendä Rusiyägä bulğan şikelle, uyğırlarnı Qıtaynıñ üseşenä ayaq çalu öçen mömkinlek bularaq qullanırğa teli. Alar öçen uyğırlar - xalıq tügel, köndäşlärenä zarar birü çarası ğına bulırğa mömkin. Törkiyäneñ isä uyğırlar belän qızıqsınuı tarixi häm mädäni säbäplär, tuğandaşlıq mönäsäbätläre belän bäyle. Törkiyäneñ başqa illärdä dä tuğannarı bar - alar belän mönäsäbätläre saylap alınğan tügel, tarix tarafınnan yöklängän cawaplılıq. Törkiyäneñ älege illärdäge maqsatı êçke êşlärenä tıqşınu tügel, bu xalıqlarnıñ sośial’, mädäni, gumanitar xozur êçendä yäşäwläre häm torğan illäreneñ üseşenä kertem yasawları.  Törkiyä Balkannar, Rusiyä, Yaqın Könçığış, İran häm başqa illärdäge törkilärne älege däwlätlär belän mönäsäbätlärne arttıru öçen forsat bularaq kürä. Törkiyä uyğırlarğa berqayçan da qayber illär şikelle qarıy almas. Şuna kürä anıñ başqa könüzäge, yäşeren säbäpläre yuq.

Uyğırlarnı üzlärenä qarşı qullanu qurquın ciñüdä Qıtayğa köç birä aluçı berdänber il bälki Törkiyäder. Qıtaynıñ tağın da açıq säyäsät alıp baruı, Törkiyä belän tağın da yaqın xezmättäşlek itüe üzenä qarşı bulırğa mömkin säyäsätlärneñ dä täêsiren kimetäçäk. Bu qısalarda ike däwlätneñ yıraqtan ber-bersenä şiklänep qarawları urınına qulğa-qul totınıp êşläwe kiräk. Älege nisbättän Qıtay belän Törkiyä arasındağı qıyınlıqlarnı, şul isäptän uyğır töbäge problemaların da çişü öçen urtaq êşlekle törkem tözelä ala.

Şul uq waqıtta, uyğır töbägendä bulğannarnı kürmämeşkä salışa almıybız. Bolay itep samimi mönäsäbätlär tözelä almas. Bu poziśiyä Qıtayğa da, Törkiyägä dä, uyğır töreklärenä dä berni birmäs. Başta Törkiyä-Qıtay mönäsäbätlärenä bäyle strategik küzallaw barlıqqa kiterergä kiräk. Uyğırlar anıñ ber öleşe bulırğa tiyeş. Bu mäs’älädä alğa kiteş - taraflarnıñ tağın da yaqınnan êşläwe häm strategik qaraş belän täêmin itelä ala.

Näticä bularaq, Qıtaynıñ iq’tisadi üseşe, texnologik alğa kiteşe, dön’yada torğan sayın artuçı däräcäse häm Törkiyä belän potanśial’ xezmättäşlek mäydannarı kire qaqqısız. Qabul itmäwçelär bulsa da, Qıtay super köç bulu yulında zur tizlek belän alğa bara. Anıñ säyäsäte, xalıqara êlemtäläre, iq’tisadı, sośiologiyäse, mädäniyäte, grajdanlı häm xärbi texnologiyäse häm başqa tarmaqları turında däwlät oyışmalarıbız, uqu yortlarıbız, şäxsi sektorıbıznıñ tağın da kübräk belüe häm bu nisbättän belgeçlär citeşterü zarur. Yulnıñ başında buluıbıznı belep, ilebezneñ häm wäkillek itüçe missiyäseneñ global’läşü çorında kiräkle rol’ne uynıy aluı öçen Qıtay belän mönäsäbätlär mäs’äläsendä mäğ’lümatlı bulu häm üz perspektivabız öçen strategik xezmättäşlek kiräk.    

Kudrät Bülbül

Änkara Yıldırım Bäyazit universitetı säyäsi fännär fakul’tetı dekanı, professor