Tanılğan fiker iyäse,şağir häm sufıy Mäwlana

Mäwlana Cäläletdin-Rumıy - Anadoluda sufıylıqnıň aldınğı wäkillärennän berse bulıp tora. Olı fiker ostası Mäwlana ataqlı şağir, sufıy, ruxıy uqıtuçı häm köçle şäxes bularaq ta belenä. İslam dönyasınıň zıyalılarınnan berse bulğan Mäwlana 1207nçe yılnıň 30nçı sentyabrendä Äfganstan cirlärendä urnaşqan Belh şähärendä dönyağa kilä.

Mäwlana berençe däreslären ul waqıtta ğalim bulğan ätise Bahaetdin Välädtän ala. Ätise wafat bulğaç ta Mäwlana belem aluın däwam itterä. Üz tormışında ul 5 möhim äsär yaza. “Mäsnäwi” - iň möhime bularaq qabul itelä. Allahı Täğalä, cihan, keşe xaqındağı fikerläre; şäxes häm cämğiyät belän bäyle temalarnı iň yaxşı räweştä aňlatqan sufıylıq äsärärennän berse – Mäwlananıň “Mäsnäwi”se.

Mäwlananı aňlıy alır öçen beraz sufıylıq fälsäfäsenä küz salırğa kiräk, yuğisä anıň töşençälären aňlıy almabız. Mäwlananıň fiker häm äsärläreneň töp teması häm yullaması Allah häm Allahı Täğalä barlıqqa kitergännärne yaratu. Şul räweşle, Mäwlana Allah häm aňa ışanırğa çaqıra. Fälsäfä üzägendä keşe urın ala häm maqsatı isä – keşene qamilläşterü, yägni fani dönyağa bulğan ğişqınnan qotqarıp, Allahka yünälgän bändägä äyländerügä yärdäm itü.

Mäwlananıň fälsäfäse – äz aşaw, äz söyläşü, äz yoqlaw, näfes beläň idarä itü, keşelärneň naçar möğamäläsenä sabır kürsätü, naçar niyätle keşelärdän yıraqlaşıp, yaxşı keşelär yanında bulu. Mäwlanağa kürä keşe normal tormışta masaymıy häm täkäbberlänmiçä, könläşmiçä, keşelär belän dus bulıp, şöker itep yäşägän waqıtta ğına bäxetle bula ala. Sufıylıq fälsäfäse Mäwlananıň barı tik töşençälärendä genä tügel, ä üz-üzen totışında da çağıla. Bik ğadi keşe bula ul Cäläletdin Rumıy. Keşe küp cıyılğan urınnarda kürenmi, qulın üptermi. Ul keşelärne ayırmıy, härkemgä dä tigez möğamälä kürsätä.

Mäwlananıň keşelegen häm töşençälären aňlıy alır öçen Şams-İ Täbrizi turında da äytep uzarğa kiräk. Mäwlananıň tormış xikayäsendä Täbrizli Şämsneň maxsus urını bar. Oçraşuları häm ber-berlärenä qarata bulğan ixtiramnarı xaqında küp närsä aňlatıla häm yazıla. Şäms Mäwlananı näfesennän arınırğa, dönyadağı niğmätlär belän qızıqsınmasqa öyrätä. Şäms-İ Tabrizi belän Mäwlananıň oçraşuları ike däryanıñ oçraşuı itep taswirlana.

Üz tormışın “çi idem, peşep ölgerdem, yanıp bettem” itep taswirlağan Mäwlana öçen ülem qabat tuu häm çın tormışqa küçüne aňlata. Mäwlanağa kürä keşe dönyağa kilgänçe ruxı irekle bula, dönyada isä tängä kerep, äsir bula. Rux bädännän ayırılğaç, yägni keşe ülgäç Xodayğa qawışaçağına ışana Rumıy. Şunıň öçen ülemnän qurqırğa kiräk tügel di ul, ülem yärdämendä bar häm ber bulğan Allah belän oçraşasıň, fani dönyadan mäňgelek tormışqa küçäseň. Şul räweşle, Mäwlana ülemen “tuğan kön” yäisä Xodayğa qawışu mizgelen aňlatuçı “Şab-i Arus” itep taswirlıy häm dus-işlärenä küz yäşe tükmäskä kiňäş itä.

Mäwlananıň wafat buluınnan soň Anadoluda ulı tarafınnan “Mäwläwilek” bularaq belenüçe cämğiyät qorıla. Mäwläwilek Ğosmanlı däwläte qorılğannan soň Anadoluğa cäyelä häm däwlät tarafınnan saqlana, “Mäsnäwi” mädräsälärdäge däreslärdä uqıtıla başlıy.

Mäwläwilekkä kilgändä Mäwlananıň simvolik süze bulğan häm “Säma cıyını” turında äytep ütärgä kiräk. Çönki “Säma” Mäwläwilektä Xodayğa ireşü, anıň beläň berböten bulu, ilahi xaqiqatkä qawışu yulı bularaq kürä. Säma – Allahka taba baruçı yulda ber adım, doğa, ğibadät biyüe bularaq taswirlana alına. Mäwlana öçen Sämanıň urını, waqıtı häm qağidäse yuq. Ul tänneň här küzänäge xis itkän häm küňeldän çıqmağan Allahka bulğan mäxäbbät belän Sama biyüendä äylänä. Mäwläwi Säma biyüe mädäni mirasnıň qimmätlären çağıldıru maqsatı belän YUNESKO tarafınnan 2005nçe yılda Keşelekneň teldän äytelgän häm matdi bulmağan mirası şedevrı itep iğlan itelä.

806 yıl elek tuuına qaramastan Mäwlana Cäläletdin Rumıynıň yaqtılığı, anıň töşençä häm uy-fikerläre bügenge kön keşeseneň küňelen häm yulın yaqtırtırğa däwam itä. Anıň şiğırläre bar keşelekkä möräcäğät itä. Mäwlananıň söyü häm mäxäbbät fälsäfäse, yäşägän könennän bügenge köngä qadär törek xalqınıň ğına tügel, ä törle din häm mädäniyät keşeseneň iğtibarın cälep itä. Mäwlana tanılğan nemets şağire Goethedan alıp kürenekle biyüçe Maurice Bejartka qadär küp sänğätçegä tä’sir itä. Şaqtıy zıyalı häm yazuçı frantsuz tyurkolog İrene Melikoffnıň “Mäwlananıň äsärlären dönya xalıqları üz tellärenä tärcemä itep uqısalar, dönyada suğış, näfrät, cinayät qalmas,” – digän töşençäsen urtaqlaşa.

“Bu tufraqqa söyüdän başqa bernärsä dä çäçmägez, bu çip-çista igen-basularğa başqa orlıq çäçmibez bez,” – digän Mäwlananıň keşelär arasında söyü, tınıçlıq häm ahäň urnaştırunı maqsat itüçe yullaması keşelek öçen bügenge köndä härwaqıttağıdan kübräk mägnä qazandı. Bügenge köndä Mäwlananıň yullaması här din häm mädäniyättäge keşegä tınıçlıq häm ahäň eçendä yäşäw yulın kürsätä.