Obama strategiyası: säbäpme, näticäme?

Şuşı könnärdä böten dönya cämäğätçelegen “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması häm bu problemadan qotılu mäs’äläse borçıy. Könçığıştan Könbatışqa, İslam dönyasınnan Könbatış dönyasına xätle cämäğätçelek “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması problemasın añlarğa tırışa. Şul çaqlı ki, NATOnıñ Uels yuğarı däräcäle oçraşuında iñ möhim kön tärtibe mäs’äläse – şuşı terror oyışması belän köräş ide. Soñınnan İlbaşı Obama “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması belän köräş öçen 4 adımlı strategiyanı iğlan itte. Bu qısada sönni illär koalitsiyäseneñ tözelüe maqsatınnan çığıp Ciddädä kiñ qolaçlı cıyılış ütkärelde. Bu cıyılışta Obama strategiyasın xuplawçı tekst imzalandı.

Şul närsä añlaşıla: Amerika Quşma Ştatları häm koalitsiya illäreneñ hawa köçläre, hawadan operatsiyalar ütkärep, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ qoral köçen yuqqa çığaraçaq. Ber ük waqıtta Ğiraq häm Süriyädäge ciröste köçläreneñ yärdäme alınaçaq. Bu barışta “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına yaña quşılularnıñ bulmawı öçen çik buyı kontrolläre arttırılaçaq. Zıyan kürgän törkemnärneñ saqlanuı öçen bäyläneşle illärgä iqtisadi yärdäm tä’min iteläçäk. Möhacirlär häm awır xäldä qalğan başqa törkemnärgä humanitar yärdäm kürsäteläçäk.

Qäğäz östendä häm räsmi bularaq matur kürengän bu strategiya berençe könennän ük inde awırlıqlar belän oçraşa başladı. Mäsälän, koalitsiyägä qışıluı planlaştırılğan illärdän tartınular häm qarşı töşülär arta başladı. Germaniya xärbi operatsiyädä qatnaşırğa telämäwen belderde. Törkiyä Ciddä dokumentına qul quymadı. Şaqtıy intellektual yäki töbäk belgeçe Obama strategiyasında citdi buşlıqlarnıñ buluın raslıy. PEW ütkärgän anketağa kürä, amerikalılarnıñ 53% Obama strategiyasınıñ tä’sirle bula almayaçağın uylıy. Ayıruça bu strategiyanıñ niçek häm kem tarafınnan tormışqa aşırılaçağına qağılışlı anıq ber mäğlümat yuq.

Qaysı ilneñ hawa häm ciröste operatsiyälärendä qatnaşaçağı, bu operatsiyälärneñ üzqimmäteneñ kem yağınnan qaplanaçağı häm bu strategiya çınnan da tä’sirle bulaçaqmı, yuqmı ikänlege bäxäsläşelä. Monnan tış “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması belän köräşneñ ni çaqlı çınlıqçı, tä’sirle häm döres buluın soraw astına quyarğa kiräk.

Obama strategiyasında ber problema, ber dä köteklek bar. Problema şunda: hiçber terror faktorınıñ xärbi yäki başqa qırıslıq yulı belän beterelüe mömkin tügel. “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması terrorçılarınıñ üterelüe öçen ütkäreläçäk hawa häm ciröste operatsiyäläre töbäktäge qırıslıqnıñ külämen tağın da arttıra ala, xätta reaktsiya bularaq “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına quşılular tağın da artıp, oyışmanı populyar xälgä äyländerergä mömkin.

Strategiyanıñ kim yağı isä - “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ kilep çığu çığanaqları belän bäyle bäyäläw häm çaralarğa iyä bulmawı. Strategiya – mäs’äläneñ çığanaqları belän şöğillänü urınına näticäläre belän qızıqsına. Başqa törle äytsäk, strategiya çirkilärne üterüne maqsat itä, ämma çirkilär ürçegän sazlıqnı qorıtırğa yäki tözätergä tırışmıy.

Çönki “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması probleması – säbäp tügel, näticäder. “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması – berençe çiratta Süriyädä häm Ğiraqta alıp barılğan yalğış xalıqara säyäsätlärneñ, Könbatış häm İslam illäreneñ uñışsız ğämälläreneñ näticäse. Terror oyışmasınıñ çığanağı – 1990nçı yıllardan bügengä çaqlı Ğiraqta häm 2011nçe yıldan soñ Süriyädä xasil bulğan köç buşlığı.

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması Amerika Quşma Ştatlarınıñ Ğiraqnı yawlap aluınnan soñ häm Süriyädäge watandaşlar suğışı arqasında üzäk avtoritetlarnıñ cimerelüennän faydalanıp barlıqqa kilgän häm köçäygän. Ägär Ğiraq häm Süriyädä däwlät avtoritetları (ni çaqlı ğına diktatorlıqları arqasında xuş kürmäsäk tä) barlıqların saqlap qala alsa ide yäki bu illärdäge zalim diktatorlıqlar urınına legal avtoritetlar päydä bulsa ide, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” kebek terror oyışmaları barlıqqa kilmäs häm cäyelmäs ide.

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ barlıqqa kilüendä Ğiraq häm Süriyädäge köç buşlığınıñ xasil buluında rol uynawçı Könbatış häm töbäk illäreneñ citdi külämdä öleşe bar. Äytik, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ 2013nçe yılda barlıqqa kilüendä Könbatış illärennän kilgän suğışçılarnıñ rol uynawı belenä. Londonnan Parijqa, Amerikadan Germaniyağa qädär küp sandağı çığanaqtan kilgän “säläfi häm radikal” möselmannarnıñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasın üsterüe häm cäyelderüe mäğlüm. Kübese könbatış, modern belem alğan, Könbatış cämğiyätendä üskän, Könbatış sistemasında formalaşqan bu yäşlärneñ ni öçen “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” kebek terror oyışmasına quşıluın Könbatış soraw astına alırğa tiyeş. Ägär bu añlı häm planlaştırılğan Könbatış küzläw operatsiyäse bulmasa yäki terror oyışmasına quşılular Könbatış däwlätläreneñ yünäleşe belän başqarılmağan bulsa, ul çaqta Könbatış dönyasınıñ bu profildäge yäşlärne niçek citeşterüe bäxäsläşelergä tiyeş. Şuşı yağı belän “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması Könbatışnıñ tirän ber probleması.

Şul uq waqıtta İslam illäre häm mädäniyäte Qor’änneñ asılında bulmağan “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması kebek keşe profilen niçek üsterä? İslam täğlimatı häm añlayışı niçek itep mondıy problemalarğa çığanaq bula ala? Bigräk tä “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması iyä bulğan säläfi, qırıslıq yaqlı häm terrorçı añlayışınıñ tınıçlıqnı häm qärdäşlekne yaqlawçı İslam belän niçek itep bäyläneş urnastırıluın tikşerergä kiräk.

Ägär inde “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ ğämälläre İslam belän bäyläneşle bulmağan oçraqta ni öçen mondıy ber imidjnıñ buldırıluı da ayırım ber soraw häm tikşerenü ölkäse.

Näticä bularaq “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması belän köräş alıp barılırğa tiyeş, fäqät monıñ häm döres ısullar belän, häm dä problemanıñ çın çığanaqlarına yünälep başqarıluı zarur. Häm iñ möhime – koalitsiya illäre belän bergä härkemneñ citdi üztänqitläw yasap başlawı kiräk. 20nçe ğasır başınnan birle citdi totrıqsızlıq eçendä bulğan İslam häm Könbatış mönäsäbätläre dä bu barışta küzdän kiçerelergä tiyeş. Modern dönya sistemasın häm bu sistemadağı İslam illäreneñ 500 yıllıq tarixın yañadan uqu bik faydalı bulaçaq. Bu uqu “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına oxşaş problemalarnıñ Könbatışnıñ üsep kütärelüe häm dönyağa cäyelüe qädär İslam tsivilizatsiyäseneñ töşüenä bäyle buluın kürsätäçäk.