Sunıň köçe yaqtılıq tarata

Yılğa buyında utırğanda ağımsunıň öyegezne yaqtırtuın, yäisä êlektrlı maşinağızğa ênergiyä birüen beläsezme?

”Kön tärtibendä ênergetika” tapşırubıznıň bügenge çığarılışında sunıň ênergiya citeşterüdäge möhimlege häm Törkiyäneň su potenŝialın saqlaw proyektları turında süz alıp barabız.

Törkiyäneň ğomumi êlektr quäte köçeneň öçtän ber öleşe 32 meň 400 megavatt belän gidroêlektrstanŝiyälärdän täêmin itelä.

Cirle, yaňartıla ala torğan häm çista êlektr citeşterü ısulı bularaq ayırılıp torğan  gidroêlektrstanŝiyälär ênergiya citeşterü proŝessında qaldıqlar häm uglerod bülep çığaruğa kitermi, Törkiyäneň ênergiya ixtıyacları qanäğat’lnderügä zur öleş kertä.

2002 nçe yıldan 625 gidroêlektrstanŝiya, şul isäptän Yusufäli, Ilısu, Däriner, Ärmänäk  böyä häm gidroêlektrstanŝiyäläre  kebek dön’yaküläm möhim proyektlar xezmätkä kertelde.

22 yıl êlek 45 milliard kilovatt-säğat’ bulğan yıllıq gidroêlektr citeşterü quäte yaqınça 112 milliard kilovatt-säğat’kä qadär arttı.

Törkiyäneň ğomumi êlektr quäte köçeneň öçtän ber öleşen 32 meň 400 megavattlı gidroêlektrstanŝiya täşkil itä. Şulay itep Törkiyädäge öç lampoçkanıň berse gidroêlektrstanŝiya ênergiyäsen qullana.  

Mondağı maqsat resurslarnı iň näticäle qullanu häm kiläçäk buınnarğa ênergiyädä tulısınça bäysez Törkiyä qaldıru dip bilgelände.

Yusufäli böyäse häm gidroêlektrstanŝiyäse 275 metr biyeklegendä, ul Törkiyäneň iň biyek häm dön’yada üz kategoriyäsendä 5 nçe iň biyek böyä. Bu proyekt Antaliya zurlığındağı şähär xalqına turı kilgän, urtaça yıllıq 1 milliard 900 million kilovatt- säğat’ êlektr citeşterü köçe belän 2 million 500 meň keşeneň êlektr ixtıyacların qanäğat’länderä alaçaq.

Ilısu böyäse häm gidroêlektrstanŝiyäse dä quät köçe yağınnan Atatörek, Karakaya häm Käban böyälärennän soň Törkiyäneň 4 nçe zur stanŝiyäse, sıydırışlılıq küläme yağınnan isä 2 nçe zur böyäse.  

Ilısu böyäse nigezdän 135 metr biyeklektä, ul 24 million kub metr tutıru külämenä häm 2 meň 327 metr iñ yuğarı noqta ozınlığına iyä. Alğı yağı beton belän qaplanğan qıya tutıru böyäse tibında tutıru küläme, ozınlığı häm beton öslege yağınnan dön’yada berençe urında.

Berençe êlektr ênergiyäsen 2020 nçe yılnıñ 19 nçı mayında citeştergän häm şul uq yılnıñ 23 nçe dekabrendä tulı quätendä êşli başlağan qorılma bügenge köngä qadär 8 milliard kilovatt êlektr citeşterep il iq’tisadına yaqınça 23 milliard lira öleş kertte.

Därinär böyäse häm gidroêlektrstanŝiyäse – Törkiyäneñ Yusufäli böyäsennän soň soñ iñ biyek 2 nçe böyäse, biyeklege - 249 metr häm 670 megavatt quät köçe belän yılına urtaça 2 milliard 118 million kilovattt-säğat’ êlektr ênergiyäse citeşterä ala.

Gidroêlektr ênergiyäse global’ quät köçe reytingında Törkiyä 32 gigavatt belän dön’yada 9 nçı häm Awrupada 2 nçe urında. Qıtay 415 meñ megavatt belän berençe, Braziliya 110 meñ megavatt belän ikençe häm AQŞ 102 meñ megavatt belän öçençe urında tora.

Êlektr citeşterü yağınnan Törkiyäneñ böyä investiśiyäläre zur ähämiyätkä iyä, läkin bu böyälär tözeleşe möhimlegeneñ berdänber säbäbe tügel.

Can başına turı kilgän su külämen isäpkä alğanda Törkiyä su stressınnan integüçe il bulıp sanala. Farazlarğa qarağanda, Törkiyädä bügenge köndä can başına 1519 kub metr bulğan su küläme  2030 nçı yılda 1100 kub metrğa kimiyäçäk, çönki xalıq sanı 100 millionğa citär dip kötelä. Bu isä Törkiyäne suğa yarlı illär arasına quya.

Şuña kürä sudan näticäle faydalanu öçen tağın ber möhim proyekt başqarıla.

Däwlät su êşläre ğomum mödirlege su potenŝialın yaxşırtu öçen böyä, bua kebek saqlaw qorılmaların tämamlawnı da tizlätä. Xäzerge waqıtta saqlaw sıydırışlılığı 186 milliard kub metr. 2025 nçe yılğa qadär moňa 8 milliard kub metr östäw maqsat itep quyıla. 

Däwlät su êşläre ğomum mödirlege şulay uq su stressına qarşı köräştä aktiv rol’ uynıy. Êçü-qullanu su basseynın saqlaw plannarına östäp su çığanaqların döres qullanunı planlaştıru, su qullanğan tarmaqlar arasında ğadel häm balanslı su büleşüne täêmin itü häm su qullanunıň faydasın arttıru maqsatınnan Tarmaqlarğa kürä su bülep birü plannarı da äzerlänä.

Törkiyä külämendä 246 cir astı böyäse tözelä. Bu böyälär “Cir astı suların tulılandıru qorılmaları“ dip atala.

Bügenge köndä tämamlanğan böyälär sanı 150 gä citkän. Tämamlanğan cir astı böyälärennän 36 meň dekar mäydanğa suğaru suı, 21 million kub gektometr êçä torğan su täêmin itelde.

 Cir astı böyälärendä cıyılğan sunı kiräk bulğanda öskä çığarıp qullanırğa mömkin. Cir astınnan töçe sunıň diňgezgä buşqa ağıp kitüe totqarlana. Töçe su belän tozlı su ber-bersenä quşılmıy häm älbättä parğa äylänü dä bulmıy.