NATOnıñ Vil’nyus sammitı

NATOnıñ Vil’nyus sammitı soñğı un yıldağı iñ möhim sammitlarnıñ berse. Sammitnıñ töp temaları: Şveśiyäneñ NATOğa kerüe, regional’ saqlanu/qurqınıçsızlıq planı /NATO xärbi strukturası, Ukrainanıñ äğ’zalığı häm qurqınıçsızlıq garantiyäläre, saqlanu çığımnarı. Awrupa qurqınıçsızlığı häm saqlanu arxitekturası dip atalğan mäs’älä bu sammittan soñ struktur räweştä formalaşırğa mömkin.

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yeşiltaşnıň bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Şveśiya mäs’äläsendä qarşı kilülär äle dä däwam itä. Vengriya yağınnan kirtälärne beterergä bula, läkin Türkiyäneñ qarşılığın düşämbe könne uzğan öç yaqlı oçraşudan soñ beterüe añlaşıla. Tik äle äğ’zalıq öçen küp yul ütäse bar. Älegä beräw dä Şveśiyägä xuş kildeñ dip äytmäyäçäk. Çönki qarşı kilülär betsä dä prośess däwam itäçäk.

NATOnıñ yaña köç strukturası, ittifaqnıñ geografik saqlanu klassifikaśiyäse, krizis waqıtında saqlanu häm kiräk bulsa yaña komandalar, kontrol’ häm saqlanu, cawap köçläre sanı iñ möhim mäs’älälär arasında. Plannı AQŞ komandirı Kristofer Kavoli citäkçelegendäge komanda äzerläde. Ul Salqın suğıştan soñ iñ kiñ qırlı cir öste köçe strukturası. Bu struktura şulay uq hawa, diñgez häm kiber kiñlektä dä yañadan formalaştırılaçaq. Yaña plan tormışqa aşqaç, Salqın suğştan soñ NATOnıñ iñ möhim üzgäreşe çınğa aşaçaq häm Rusiyägä köçle yullama yasalaçaq. Läkin planğa qul quyılsa da äğ’za illärgä äle ozın yul ütäse bar. Ayırım alğanda qayber äğ’zalarğa xärbi strukturaların reformalaştırırğa häm alarnı suğışqa äzerlärgä kiräk. Germaniya – bu yaqtan iñ kritik illärneñ berse. Tarixta berençe bulğan Germaniya milli qurqınıçsızlıq strategiyäse dokumentı Germaniyäne Awrupa häm dön’ya säyäsätendä yañadan möhim aktyer itüne maqsat itep quya. Germaniya armiyäsen modernizaśiyäläw häm saqlanu çığımnarın arttıru – Germaniya aldındağı iñ kritik prośess.

Sammitta Ukraina öçen qurqınıçsızlıq garantiyälärenä kilgändä NATO êçendä çişeleşkä ireşü mömkin tügel. Angliya häm Awrupanıñ urtaq programması xäzerge waqıtta iñ yaxşı variant bulıp kürenä. Ukrainağa xärbi yärdäm kürsätü iñ möhim problema, läkin bu problemanı NATOda söyläşü bik mömkin tügel. Çönki urtaq baza buldıru qıyın. Läkin suğış kiräk-yaraqları citmägän Ukraina armiyäsenä aşığıç yärdäm kürsätelmäsä Rusiya operativ östenlekne kire qaytarırğa mömkin. Kasseta,yäki klaster suğış kiräk - yaraqların cibärü xäzerge waqıtta tabılğan çişeleşlärneñ berse. Läkin bombalarnıñ sıyfatın, üzlegen isäpkä alğanda bu mäs’älä aldağı könnärdä äle küp bäxäsläşeläçäk.

NATO äğ’zası bulğan illärneñ saqlanu çığımnarın arttıruı iñ qatlawlı mäs’älälärneñ berse. Kritik 2% nı uza almawçılar öçen kim digändä tağın ike yıl bar. Awrupanıñ yaña byudjet buldıraçağı söyläşelä. Läkin bu mäs’älädä konsensus yuq. Germaniya häm Franśiya kebek köçle Awrupa illäreneñ äle bu prośentnı uzıp kitä almawı NATO öçen problema tudıra. Çönki Germaniya bügenge köngä qadär iq’tisadına armiyäsennän kübräk investiśiya kertte. Franśiya isä başqa bik küp problemalarnı çişärgä tiyeş.

Bu sammit küp yaqtan NATOnıñ iñ kritik oçraşuı. Qıtayğa qarata nindi totış kürsätü, Rusiyäneñ wäzğıyäte, Ukrainanıñ äğ’zalıq ömetläre ciñel genä xäl itelä torğan mäs’älälär tügel. Härxäldä NATO kiñ qırlı üzgäreşlär kiçerä häm bu üzgäreşlär dön’ya säyäsätenä yoğıntı yasıy alırlıq potenśialğa iyä.   

 Avtor: Säyäsi, iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaş