Törek prozasında tatar qızlarınıñ milli ideal bularaq çağılışı

  Yazmabıznı filologiya fӓnnӓre kandidatı,professor,Törkiyӓneñ İnöne universitetı ğalimӓse Ramilӓ Yarullina -Yıldırım xezmӓtlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Kürenekle kiñqırlı tatar zıyalısı Yosıf Aqçura belӓn dӓ yaqınnan aralaşqan törek yazuçısı Xalidӓ Ӓdip Adıwarnıñ romannarında körӓşçe geroy itep tatar qızların saylawı oçraqlı tügelder,möğayen.Anıñ yazılğan romannarınıñ töp geroyları – uqımışlı hӓm köçle xarakterlı yaña tip xatın-qızlar.Şuşı obrazları aşa ul  bezgӓ,yağ’ni kitap uquçılarına olı tormış sabaqları birergӓ tırışqandır,kürӓseñ.

  Törek uquçısına ürnӓk itep sürӓtlӓngӓn <<Yaña Turan>> hӓm <<Tatarçıq>> isemle romannarındağı körӓşçe qızlarnıñ ikeseneñ tatar millӓtennӓn buluı ayıruça iğ’tibarğa layıq.Aldağı yazmabızda süz,Xalidӓ Ӓdip Adıwarnıñ <<Yaña Turan>> ӓsӓrendӓge töp geroylarınnan berse,yağ’ni  üz yӓşenӓ kürӓ küpkӓ aqıllı hӓm citdi xarakterğa iyӓ bulğan Qaya isemle qız turında bardı.Bilgele bulğança,ӓsӓrdӓ Qaya obrazı irlӓr belӓn tigez xoquqqa iyӓ,aldınğı qaraşlı,yaña tormış öçen üzen hӓryaqlap üsterergӓ tırışqan köçle xarakterlı yaña tip xatın-qız ürnӓge.

   <<Yaña Turan>> romanında avtor üzeneñ êstetik idealı bulğan Qaya obrazın neçkӓ xislӓrdӓn azat itep taswirlarğa tırışa.Bu yӓş’ qıznıñ Oğuzğa bulğan söyü xise tora-bara üzgӓreş kiçerӓ:qıznıñ şӓxsi söyü xise – millӓtenӓ bulğan mӓxӓbbӓt xisenӓ ӓwerelӓ.

  Ӓsӓrdӓge Qaya obrazı  – milli ideyalӓr öçen üzen qorban itergӓ ӓzer zat bularaq taswirlana.Xalidӓ Ӓdip Adıwar üzeneñ romanında – xatınnarnıñ tigez xoquqlarğa iyӓ bulırğa  hӓm cӓmğıyӓt’tӓ  dӓ  bu güzӓl zatlarnıñ ӓhӓmiyӓtle urın alırğa kirӓkleklӓre turında assızıqlıy.

  Yazuçınıñ ikençe icat cimeşe bulğan <<Tatarçıq>> romanı.Bu roman 1939nçı yılda icat itelӓ.Xalidӓ Ӓdip Adıwarnıñ ӓlege ӓsӓrendӓ <<Yaña Turan>> romanındağı Qaya obrazı kebek başqa ber qıyu hӓm idealist tatar qızı idealı –Lӓlӓ obrazı sürӓtlӓnӓ.Lӓlӓ –köymӓ kapitanı bulğan-Tatar Ğosmanı belӓn Lӓlӓzar xanımnıñ berdӓnber qızları bula.Başqalardan üzgӓrӓk ğomer kiçergӓn Tatar Ğosmanı bik tıynaq,dinenӓ töşken,tӓrtiple hӓm moxtaclarğa hӓrwaqıt yӓrdӓm qulı suzarğa ӓzer torğan ber ürnӓk ata modele itep taswirlana.Lӓkin,nigӓder awıl xalqı bu ğailӓne üz itep betermi.Yazuçı da ӓsӓrendӓ monıñ sӓbӓplӓren açıqlarğa tırışa.Berençe sӓbӓp,Ğosman bӓyneñ üzeneñ ӓylӓnӓ-tirӓdӓgelӓreneñ ӓxlaqlı buluların telӓwe.İkençe sӓbӓb isӓ – awıl keşelӓreneñ Tatar Ğosmanınnan törek telenӓ xörmӓt qazandırtu.Ӓsӓrdӓn añlaşılğança,törekçӓ söylӓşkӓndӓ yalğışları öçen dӓ Tatar Ğosmanın istanbullılar bik ük yaratıp betermӓgӓnnӓr ikӓn.

   Tatar Ğosmanı berdӓnber qızı Lӓlӓne dӓ zamança fikerlӓr tӓêsirendӓ tӓrbiyӓlӓwgӓ zur iğ’tibar  birergӓ tırışa.Nӓticӓdӓ <<cömhüriyӓt qızı>> Lӓlӓ,tıynaq hӓm matur <<ğosmanlı xanımı>> bulğan ӓnisennӓn ayırmalı bularaq,ğailӓsendӓ dӓ,cӓmğıyӓt’tӓ  dӓ üz süzen ӓytӓ aluçı yaña tip xatın-qız bularaq formalaşa.İngliz tele uqıtuçısı hönӓren saylağan Lӓlӓ –idealist ber qız bularaq,üzeneñ yӓşӓw fӓlsӓfӓsen millӓtne hӓm cӓmğıyӓt’ne  alğa cibӓrüdӓ kürӓ.Ӓsӓrdӓ Lӓlӓ obrazı ayaqlarında nıq basıp toruçı,irlӓr belӓn bergӓ,cilkӓgӓ cilkӓne quyıp,awırlıqlarğa qarşı baruçı feminist xatın-qız tibı itep sürӓtlӓnӓ. Lӓlӓgӓ 13 yӓş ikӓn ӓtise wafat bula.Ӓtisez qalğan yӓtim qız berkemgӓ dӓ moxtac bulmıyça,ğailӓne tuyındıru cawaplılığın üz östenӓ ala.Ӓytergӓ kirӓk,qız kirӓk ikӓn ӓtisennӓn qalğan  rezin iteklӓren kiyep,köymӓgӓ utırıp balıqqa da çığa hӓm başqa şundıy irlӓr êşennӓn dӓ qurqıp tormıy.Anıñ bu tırışlıqlarınnan çığıp hӓm dӓ batır qız buluı arqasında  Tatarçıq quşamatı tağıla da.

  Yazuçı üzeneñ romanında qıyu,belemgӓ omtılğan,maqsatçan,uqıtuçı tatar qızı Lӓlӓne üz qaraşlarına turı kilӓ torğan yaña çor xatın-qız idealı itep kürӓ.Qaya kebek,Lӓlӓne dӓ <<xatınnarğa xas sıyfatlardan mӓxrüm itep,irkӓklӓşterӓ,yaña Törkiyӓ öçen uylanğan mӓdӓnilӓşü proektında ir-atnıñ yanında aña yuldaş bulaçaq xatın-qız profilen bilgeli.

  Törek yazuçısı Xalidӓ Ӓdip Adıwar üzeneñ üzençӓlekle,tirӓn êçtӓlekle ӓsӓrlӓre belӓn uquçıların ğına tañ qaldırmıy…Soqlandıra! Ğacӓplӓnderӓ!...Ütkӓn tarixta tatar xalqınıñ batırlığı hӓm citezlege,belemgӓ hӓwӓslege,irekkӓ omtılışı,tırışlığı kebek sıyfatlar anıñ ӓsӓrlӓrendӓge geroylarnıñ töp üzençӓlege.Ӓytӓse kilӓ,ӓdӓbiyat hӓm tarix dön’yasında ӓlege oluğ törek zıyalısınıñ qıymmӓtle yӓdkӓrlӓren,ğacӓyep bay ӓdӓbi xӓzinӓsen faydalanası,saqlıysı ğına qala.

Çığanaqlar:

1) http://ft.antat.ru>uploads PDF

R.Yarullina-Yıldırım:<<Törek prozasında milli ideal bularaq tatar qızları>>. Fӓnni Tatarstan.N3.2020

 Yazmanı ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Meyvacı.