Törek prozalarında tatar qızları

Törek prozalarında tatar qızlarınıñ milli ideal bularaq çağılışları turında qısqaça küzӓtü

  Yazmabıznı filologiya fӓnnӓre kandidatı, professor, Törkiyӓneñ İnöne universitetı Törek tele hӓm ӓdӓbiyatı bülege çordaş törki xalıqlar tele hӓm ӓdӓbiyatı kafedrası mödire Ramilӓ Ӓsxadulla qızı Yarullina-Yıldırım xezmӓtlӓrenӓ hӓm internet çeltӓrendӓge mӓğ’lümatlarğa nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Tatar xatın-qızı ul - qöçle zat. Ӓye, ul – batır yörӓkle, qıyu. Ul – sığılmas, bireşmӓs, ğıylemgӓ hӓwӓsle, nindi genӓ sınawlar aldında da başın iymӓs. Neçkӓ bile, sılu gӓwdӓle, qıyğaç qaşlı, qara küzle, ozın tolımlı tatar xatın-qızları… Kem genӓ soqlanmıy alarğa! Matur bulularına qaramastan, ğorur, ütӓ tıynaq, cıynaq, sabır, tüzemle, qunaqçıl, sınmas ruxlı, batır yörӓkle, üzeneñ millӓte, dine öçen ğomeren dӓ qızğanmağan xatın-qızlarnıñ yazmışları kemnӓrne genӓ qızıqsındırmıy da, kemnӓrne genӓ soqlandırmıy?!

   Şul isӓptӓn dӓ kürenekle törek yazuçısı Xalidӓ Ӓdip Adıwar romannarı ürnӓgendӓge törek prozasında tatar xatın-qızların milli ideal itep kürsӓtü - töp temalarnıñ berse bulıp tora da.

Yazuçı ӓsӓrlӓrendӓ hӓrdaim uy-toyğıların, ӓytergӓ telӓgӓn fikeren obrazlı, ütemle yañğıratırğa omtıla.

  Belgӓnebezçӓ, 1839nçı yılda iğ’lan  itelgӓn Tӓnzimat yañarış sӓyӓsӓte tӓêsirendӓ Ğosmanlı dӓwlӓteneñ hӓr ölkӓsendӓ, şul isӓptӓn ӓdӓbiyatta da reformalar başlana. Yazuçılarnıñ ӓsӓrlӓrendӓ feodal’  tӓrtiplӓr, iske yӓşӓw rӓweşe tӓnqıyt’ itelӓ, watan hӓm millӓt irege mӓs’ӓlӓse belӓn bergӓ xatın-qız azatlığı, probleması da qıyu rӓweştӓ könüzӓk mӓs’ӓlӓlӓrneñ bersenӓ ӓwerelӓ.

   Törek ӓdӓbiaytı tarixında milli ӓdӓbiyat dip ataluçı çornıñ (1911-1922nçe yıllarnıñ) iñ kürenekle wӓkile, ӓlbӓttӓ, jurnalist, uqıtuçı, sӓyӓsӓtçe hӓm yazuçı Xalidӓ Ӓdip Adıwar tora. İstanbul şӓhӓrendӓge Amerika qızlar gimnaziyӓsen tӓmamlağaç, ul Balkan suğışı yıllarında gospital’lӓrdӓ êşli, ӓ soñınnan uqıtuçı, tikşerüçe-metodist xezmӓten başqara. Qızlarnı uqıtu hӓm cӓmğıyӓt’ êşenӓ  tartu maqsatı belӓn 1909nçı yılda “Teali-i Niswan” (yağ’ni xatın-qızlarnı ağartu) isemle oyışma tözi. Azatlıq suğışında qatnaşa, Mostafa Kemal’ Atatörek belӓn yaqınnan aralaşa.

   Xalidӓ Ӓdip Adıwar romannarınıñ töp geroyları bulıp – uqımışlı hӓm köçle xarakterlı yaña tip xatın-qızlar tora. Suğışlarda, ildӓge sӓyӓsi almaşınular êçendӓ aktiv qatnaşqan, mitinglarda yalqınlı çığışlar yasağan yazuçı başınnan kiçkӓnnӓrne ӓsӓr geroinyalarınıñ yazmışında çağıldırırğa tırışa.

”Xandan” romanında Xandan, ”Yaña Turan”da Qaya, ”Tatarçıq”ta Lalӓ, ”Uttan külmӓk”tӓ Ğayşӓ kebek ber-bersen qabatlamıy torğan güzӓl zatlar il külӓmendӓge waqıyğalar fonında sürӓtlӓnӓ hӓm ul çornıñ ideal’ xatın-qızları küreneşen tӓşkil itӓ. Törek uquçısına ürnӓk itep sürӓtlӓngӓn bu körӓşçe qızlar arasında ikeseneñ tatar millӓtennӓn buluı bezdӓ ayıruça qızıqsınu uyata.

   Yazuçınıñ “Yaña Turan” ӓsӓre 1913nçe yılda Ğosmanlı dӓwlӓteneñ soñğı yıllarına taba – Balkan belӓn suğış başlanğançı basıla. Romanda Xalidӓ Ӓdip Adıwar tarqaluğa yöz totqan Ğosmanlı dӓwlӓten saqlap hӓm törek millӓten qotqarıp qalu yulları turında uylana. Yaña Turan dӓwlӓteneñ ideologı – Bursa şӓhӓrendӓge tatar mӓxӓllӓsendӓ üskӓn, yañaça belem hӓm tӓrbiyӓ alğan Oguz isemle zıyalı yeget. Avtor geroyınıñ kileş-kilbӓten taswirlawğa ӓhӓmiyӓt birӓ: Oguz ozın buylı, kiñ cilkӓle, êre söyӓkle, üz fikerendӓ nıq toruçı, ğayrӓtle yeget. Törek yazuçısı ӓsӓrendӓ Qıpçaq tarmağınnan bulğan tatar yegetenӓ Oguz isemen birüe aşa tatarlarnıñ hӓm töreklӓrneñ ber tamırdan kilüenӓ, ber atanıñ balaları buluına işarӓt itӓ.

   Romannıñ axırına taba yaralı Oguz üzeneñ ğailӓse – keçkenӓdӓn ӓtisez qaluı, tatar millӓtennӓn bulğan ӓniseneñ bik tırış, pöxtӓ hӓm ğıylemgӓ hӓwӓsle, ayıruça qızlar öçen mӓktӓplӓr açılırğa tiyışlege fikeren yaqlawçılarnıñ berse buluı turında söyli.

 Ӓsӓrdӓ ikençe ӓhӓmiyӓtle geroy bulıp – Oguznıñ tuğannan-tuğan tiyışlese Qaya isemle qız tora (üz iseme Samiyӓ). Yazuçı üzeneñ ideyӓsen uquçığa tağın da tӓêsirlerӓk citkerüdӓ yӓnӓ tatar törkilӓrennӓn bulğan üzençӓlekle idealist qıznı saylıy. Qaya obrazı – qatı hӓm nıq xolıqlı qız, üz yӓşenӓ kürӓ küpkӓ aqıllı hӓm citdi xarakterlı, yözennӓn hӓm zӓñgӓr küzlӓrennӓn nur balqıp torğan tatar qızı üzeneñ êşçӓnlege belӓn töreklӓr arasında populyarlıq qazana.

    Ğomumӓn alğanda, yazuçınıñ “Yaña Turan” isemle romanında Qaya obrazı ürnӓgendӓ törek yazuçısı “Yaña Turan xatın-qızı” modelen tudıra: cӓmğıyӓtneñ ğadi kiyıngӓn, ğorur, üzen millӓtkӓ xezmӓtkӓ bağışlağan, ayıruça belem birü ölkӓsendӓ uñışlı adımnar yasağan, ”irlӓr kebek” qıyu hӓm zamança fikerle xatın-qızlarğa ixtıyacı barlığına basım yasıy.

Çığanaqlar:

1)https://elibrary.ru>item

Yarullina-Yıldırım R.,”Törek prozasında milli ideal bularak tatar qızları.

2) https://nsportal.ru>2016/02/07>fn

Maxmutova Z.Ğ.,”Fӓnni êş.Riza Fӓxreddin icatında xatın-qız yazmışı/Uçebno-metodiçeskiy material na temu”.

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mäyvacı