Törek ğalime Äxmӓt Qanlıdӓrӓneñ tatar zıyalılarına bağışlanğan fӓnni xezmӓtlӓrenӓ qısqaça küzätü

  Bügenge yazmabıznı törki tellӓr hӓm ӓdӓbiyat belgeçe,filologiya fӓnnӓre doktorı,professor Ӓlfinӓ Sibğatullina xezmӓtlӓrenӓ,<<Tatar-İnform>> mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese,jurnalist Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ hӓm internet mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Töreklӓr hӓm tatarlar.Törkiyӓ hӓm Tatarstan.Törle geografik kiñleklӓrdӓ yӓşӓsӓlӓr dӓ,ӓlege millӓtlӓrne ber nӓrsӓ nıq berlӓşterӓ – din.Qanqardӓş bulğan bu ike xalıq hӓrçaq ber-bersenӓ yӓrdӓm itep yӓşӓgӓn.Tatar xalqınıñ da,törek millӓteneñ dӓ ğadi wӓkillӓre bulsınmı,kürenekle zıyalıları bulsınmı,yӓki din ӓhellӓre,sӓnğat’  ӓhellӓre bulsınmı – borın-borınnan qader-xörmӓt kürsӓteşep yӓşӓwne ğadӓt itkӓn.Şulay bulmawı mömkin dӓ tügel,çönki ike qardӓş xalıqnı tarixi,ruxi-mӓdӓni qazanışlar urtaqlığı ayırılğısız itӓ.Alarğa dini berdӓmlekne dӓ östӓsӓñ ,bu qardӓşlekneñ tamırları tağı da tirӓnӓyӓ bara.Ӓye,töreklӓr – bezneñ iman qardӓşlӓrebez.Şunlıqtan törki xalıqlarnıñ dini xӓyӓte hӓm kilӓçӓge dӓ alar iğ’tibarınnan  çittӓ qala almıy.Tatar xalqı üzeneñ êlek-êlektӓn dinle,imanlı buluın,başqa xalıqlarğa da islam nurın taratuın onıtmadı,böten möselman dön’yasına tanılğan Şihabetdin Mӓrcӓni,Rizaêtdin Fӓxretdin,Ğabderӓşit İbrahimov,Musa Bigiyev kebek zur din ğalimnӓre barlığın isenӓ töşerde.Törek ğalimnӓre ӓlege tatar zıyalılarıbıznıñ isemnӓren,xezmӓtlӓren kire qaytaruğa üzlӓrennӓn zur köç quyuların dӓwam itӓlӓr,kürenekle din ӓhellӓrebez turında sallı ğıyl’mi  xezmӓtlӓr nӓşer itӓlӓr.İnde bu urında ӓlege xezmӓtlӓrneñ bersenӓ qısqaça  tuqtalıp kitüne urınlı dip ӓytergӓ bula.

   Törkiyӓdӓ 19nçı ğasır tatar ӓdӓbiyatınıñ kürenekle wӓkile Zahir Bigiyevnıñ tormışı hӓm kiñ êşçӓnlege xaqında fӓnni kitap dön’ya kürӓ.Anıñ avtorı – Törkiyӓneñ Mӓrmӓrӓ universitetınıñ tarix ğalime,professor Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ.Ӓlege kitapnıñ iseme <<Könçığış belӓn könbatış arasında ber tatar mullası:Zahir Bigiyevnıñ tormışı,romannarı hӓm sӓyӓxӓtnamӓse>>  dip atala.Törek ğalime bu xezmӓten Zahir Bigiyevnıñ tuuına 150 yıl tuluğa bağışlap yaza.

   Kem soñ ul Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ?

   Xӓzer qısqaça ğına bu sorawğa tuqtalıp ütik.İdel-Ural hӓm Törkestan töbӓgendӓ yӓşӓwçe xalıqlarnıñ tarixın öyrӓnüçe törek ğalime,professor Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ 1961nçe yılda Törkiyӓneñ Qahramanmaraş şӓhӓrendӓ dön’yağa  kilӓ.Başlanğıç,urta hӓm yuğarı mӓktӓp belemnӓren Maraş  şӓhӓrendӓ  alğannan soñ ul,İstanbul universitetındağı ӓdӓbiyat  fakultetınıñ tarix bülegenӓ uqırğa kerӓ.1982nçe yılda bu universitetnı uñışlı ğına tӓmamlap qulına diplom ala.Lӓkin tırış yeget  monıñ belӓn genӓ çiklӓnmi,uquın ul magistraturada dӓwam itterӓ.Yağ’ni,1986nçı yılda Mӓrmӓrӓ universitetında millӓttӓşebez,tarix ğalime Nadir Dӓwlӓt citӓkçelegendӓ magistratura dissertaŝiyӓsen yaqlıy hӓm tatar xalqı,tarixı,mӓdӓniyatı,ӓdӓbiyatı belӓn tanışa.Dissertaŝiyӓseneñ iseme dӓ <<Rӓsӓy töreklӓrennӓn Musa Bigiyev (1975-1949nçı yıllar)>> dip atala.Doktorantura belemen Amerika Quşma Ştatlarınıñ Kolumbiya universitetında ala hӓm tarix fӓnnӓre kandidatı isemenӓ layıq bula.2000-2004nçe yıllarda Qazaxstannıñ Ӓxmӓt Yӓsӓwi isemendӓge universitetında lekŝiyӓlӓr uqıy.Bügenge köndӓ İstanbuldağı Mӓrmӓrӓ universitetında  uqıta hӓm ğomumi törek tarixı kafedrasın citӓkli.2009nçı yılda professor dӓrӓcӓsenӓ layıq bula.Şaqtıy ğına çit tellӓrne belӓ,alar arasında ingliz,rus,tatar,qazaq,uygır hӓm üzbӓk tellӓre bar.

  Törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ üzeneñ bu xezmӓten Zahir Bigiyevnıñ Törkiyӓdӓ belenmӓgӓn şӓxes buluın iskӓrtep,anıñ tormışı turında İsmӓğıyl Gaspralı,Ğabdulla Battal Taymas,Ğalimcan İdrisi,Zӓki Wӓlidi Toğan,Asiyӓ Rӓximova,Yawuz Aqpınar,Mostafa Tokӓr,Allen Frank,Musa Bigiyev kebek tatar,törek hӓm çit il ğalimnӓre,teologları,yazuçılarınıñ xezmӓtlӓrenӓ tayanaraq yaza.

  Törek ğalime bu 422 bitlek kitabında Zahir Bigiyevnıñ ğarӓp imlyası belӓn yazılğan <<Mawӓraênnӓherdӓ sӓyӓxӓt>>,<<Meñnӓr,yӓki güzӓl qız Xӓdiçӓ>>,<<Gönahı kӓbair>>(yağ’ni <<Zur gönahlar>>) ӓsӓrlӓren,törekçӓgӓ tӓrcemӓ itep kenӓ qalmıyça,latin xӓreflӓrenӓ küçerep,uquçılarğa ӓdip icat itkӓn teldӓ dӓ tӓq’dim  itkӓn.

 Çığanaqlar:

1)http://kazanutlary.ru>j-archive>to

Sibğatullina Ӓ.,<<Törkiyӓ dӓ – bezneñ turıda>>-Qazan Utları.

2) https://tatar-congress.org>yanalyklar

Altay R.,<<Törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ Zahir Bigiyev turında Törkiyӓdӓ fӓnni kitap bastırdı>>.26.05.2021.

3) https://www.biyografiya.com>biyo...

Ahmet Kanlıdere- Biyografya.

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Meyvacı.