“Xarbin-İstanbul, hӓr kön istӓ ul” - möhacir Rawilӓ İdellӓr häm anıñ kitabı

“Törek häm Tatar xäzinäläre” tapşıru tezmäbezneñ bu bülemendä  möhacirlektӓ yӓşӓgӓn millӓttӓşebez Rawilӓ İdellӓr hӓm anıñ tatarlar tormışın, yazmışın yaqtırtuçı “Xarbin-İstanbul, hӓr kön istӓ ul” kitabı xaqında qısqaça küzӓtü täq’dim itäbez

  Yazma “Tatar-inform” mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ, internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓnde.

  Dön’yanıñ törle qıytğalarına sibelgӓn tatar millӓte, qaya ğına barıp çıqmasın, üzeneñ telen, ğoref-ğadӓtlären, kitapların, ğomumӓn, ruxi barlığın, ruxi xӓzinӓsen üze isӓn waqıtta saqlarğa, kilӓçӓk buınnarğa tapşırırğa omtıla.

  Ӓye, dön’yada tatar yӓşӓmӓgӓn illӓr, töbӓklӓr sirӓkter. Ul dön’yağa sibelgän. Ӓmma bez – ber xalıq, urtaq iman, urtaq xıyal, urtaq maqsat tirӓsendӓ berlӓşkӓn oluğ millӓt. Ӓ berdӓm millӓt bulıp yӓşӓw öçen, ber-berebez belӓn aralaşırğa, duslaşırğa, tuğanlaşırğa, ber-berebezdӓn daimi xӓbӓrdar bulıp torırğa kirӓkter, ӓlbӓttӓ. Bügenge yazmabızda  Qıtayda tuıp, balaçağın Xarbinda ütkӓrgӓn, Mongoliyӓdӓ yӓşӓp alğan, ğomereneñ şaqtıy öleşen Törkiyӓdӓ uzdırğan, tormışı tatar xalqınıñ möhacirlek yazmışın añlatuçı Rawilӓ İdellӓr turında süz baraçaq.

  Yazmış cillӓre dön’ya buylap gizӓrgӓ mӓcbür itkӓn millӓttӓşebez Rawilӓ İdellӓrgӓ ana bäxete nasıyp bulmağan. Keşe ğomereneñ altın köze sanaluçı qartlıq könnӓrendӓ ul - İstanbuda qartlar yortında, Rӓsӓydӓge ber bülmӓle fatir tibındağı ayırım bülmӓdӓ yӓşi. Anda böten uñaylıqlar bar, tabiblar hӓr kön sӓlamӓtlegen tikşerep tora. Aşau-êçü dӓ yuğarı dӓrӓcӓdӓ oyıştırılğan, lӓkin şulay buluwına qaramastan, Rawilӓ xanımğa bik moñsu. Çönki ul tatarlıqqa, tatar söylӓmenӓ “susap” yӓşi, dip añlata Ruşaniyӓ Altay.

  Rawilӓ İdellӓr tormış rӓweşen tatarlarğa xas bulğança alıp barırğa tırışa. Saf tatar telendä söylӓşӓ. Üzeneñ möhacirlektӓge yazmışın sürӓtlӓgӓn kitap yazırğa bula. Anıñ iseme dӓ “Xarbin-İstanbul, hӓr kön istӓ ul” dip atala. Ӓsӓrdӓ tuğan ildӓn çittӓ yӓşӓp tӓ ğoref-ğadӓtlӓren saqlap, tormış awırlıqlarına bireşmiçä ğomer itkän ber tatar ğailӓseneñ yazmışı sürӓtlӓnӓ. Rawilӓ İdellӓrneñ bu kitabında balaçağınnan alıp ğomereneñ 70 yılına çaqlı bulğan dӓwer êçendӓge küp waqıyğalar yaqtırtıla. Ul alarnı kitap bulırlıq itep tuplağan hӓm anı uquçılarğa tӓq’dim itӓrgӓ bulğan.

  Rawilӓ İdellӓr tatar mӓktӓbendӓ dӓ uqımağan, ğalim, yazuçı, jurnalist ta tügel. Aña rus, yapon hӓm törek tellӓrendӓ belem alırğa turı kilӓ. Lӓkin, şulay buluwına qaramastan, Rawilӓ xanım akŝentsız, saf tatarça söylӓşӓ. Tatar telendӓ belem almağanlıqtan anıñ yazu telen hӓm qağıydӓlӓrne belep citkermӓgӓnlege sizelä. Bu turıda Ruşaniyӓ Altay Rawilӓ İdellӓr belӓn bulğan ӓñgӓmӓsendӓ añlata.

  Millӓttӓşebez Rawilӓ İdellӓr  yazğan “Xarbin-İstanbul, hӓr kön istӓ ul” kitabı iñ êlek törek telendӓ bastırıla. Törek uquçılarınnan da aña gel uñay fikerlӓr genӓ işetergӓ turı kilӓ. Ӓti-ӓnise hӓm üze yӓşӓgӓn çornıñ, şul moxitneñ üzençӓleklӓren, tatar möhacirlӓreneñ yӓşӓw öçen körӓşen, tuğan ilen sağınuları, sağış-ğazap tulı mixnӓtle yazmışların sürӓtlӓgӓn bu kitap, kürӓseñ, törek uquçısınıñ da iğ’tibarın cӓlep itkӓn.

  Rawilӓ xanımnıñ ӓtise – Maxiyan Şahimöxӓmmӓt, Başqort yaqlarınnan, yağ’ni  başqort keşese, ӓ ӓnise – Xӓdiçӓ Tatarstannıñ Yӓşel Üzӓn rayonı Mulla İle awılı qızı bulğan. Ӓtise üz qararı belӓn tuğan yaqlarınnan çığıp kitkӓn. Ӓ inde ӓnise Xӓdiçӓ yӓşüsmer çağında ӓti-ӓnilӓre belӓn bol’şeviklardan qaçıp, Xarbin yaqlarına kilep çıqqan. 1925nçe ylda  alar tatar ğoref-ğadӓtlӓre nigezendӓ tuylap qawışqannar. 1927nçe yılda Rawilӓ xanım dön’yağa kilgӓn bulsa, ber yıldan soñ señelese Rӓşidӓ tua. Rawilӓ xanım balalarına ürnӓk bulğan ӓti-ӓnisen bik cılı süzlӓr belӓn genӓ iskä ala. “Alar bezneñ öçen yӓşӓde, dön’yanıñ iñ ışanıçlı, iñ kürkӓm xolıqlı, iñ tırış, iñ ğadel, iñ çista keşelӓre bulıp küñeldӓ urın alğan minem ӓti-ӓniyem”,dip añlata ul. Döres, ӓti-ӓnise alarnı da gel nazlap, irkӓlӓp kenӓ üstermӓgӓn. “Açulanğan, ciñelçӓ genӓ cӓzalandırğan waqıtları da bulğandır, ӓlbӓttӓ. Lӓkin, ikese dӓ üzlӓrenӓ buysındıra, süz tıñlata belä ide. Şul uq waqıtta, bezneñ belӓn uyın da uynadılar, köldelӓr-kölderdelӓr, êşkӓ dӓ öyrӓttelӓr. Milli ğoref-ğadӓtlӓrebez nigezendӓ yӓşӓdelӓr. Küñelebezgӓ Allahı Tӓğalӓgӓ ışanu saldılar. Alar kebek saqçıl, irtӓgese könne uylap êş itӓrgӓ kirӓklegen añlattılar. Xӓlӓlne-xaramnan ayırdıq, keşelӓrgӓ itӓğat’le, yӓrdӓmçel bulırğa tırıştıq, dip güzӓl xatirӓlӓren urtaqlaşa Rawilӓ İdellӓr ӓti-ӓnise turında. Dörestӓn dӓ, oyasında ni kürsӓ, oçqanında şunı kürer, di bit xalıq mӓqalebez.

   Möxtӓrӓm tıñlauçılar, Oktyabr’ inqıylabınnan soñ çit illӓrgӓ kitӓrgӓ mӓcbür bulğan, sӓylӓnnӓrdӓy sibelgӓn tatar xalqınıñ ğaziz ber balası bulğan millӓttӓşebez Rawilӓ İdellӓr turında yazmabıznı kilӓse çığarılışıbızda dӓwam itӓrbez.

Çığanaqlar:

1)https://tatar-inform.tatar>news>m-...

Altay R.,<<Mӓtrüşkӓ kürgӓnem yuq,min anıñ isen toyam,di İstanbulda yӓşӓwçe Rawilӓ İdellӓr>>.<<Tatar-İnform>>.28.11.2016

2)http://kukmor-rt.ru>sogy-yanalyklar

<<Rawilӓ İdellӓrneñ qızıqlı kitapları sezne kötӓ!>>-<<Xezmӓt danı>> gazetası.08.08.2018

3)https://intertat.tatar>news>tatar-d-...

Altay R.,<<Tatar dön’ya  külӓmenӓ çığa alamı:Ruşaniyӓ Altay matbuğat hӓm sӓyӓsӓtçelӓrgӓ analiz yasıy>>.<<İntertat>> êlektron basması.18.01.2022

  Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe:Kadriyӓ Meyvacı.