Ämirxan Yenikineñ icatı belӓn qızıqsınuçı törek ğalime Al’p Ärän Dämirkayanıñ êşçӓnlege

 “Törek häm tatar xäzinäläre”  programmasınıñ bügenge çığarılışında  kürenekle tatar yazuçısı,kiñqırlı şӓxes  Ӓmirxan Yenikineñ icatı belӓn yaqınnan qızıqsınuçı yӓş' törek ğalime Al’p Ärän Dӓmirkayanıñ êşçӓnlegenä  qısqaça küzӓtü yasap uzarbız. 

    Bügenge yazmabıznı ӓdӓbiyat ğalime,filologiyӓ fӓnnӓre doktorı,professor Daniyӓ Zahidullina xezmӓtlӓrenӓ,internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına , “Tatar-inform”  xӓbӓrlӓrenӓ  nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

    Hӓr xalıq, hӓr millӓt üzeneñ ruxi baylığın üzençӓlekle şartlarda,üzençӓlekle yullar hӓm alımnar belӓn tuplağan.Alarnıñ hӓrberse dönya  mӓdӓniyӓtenӓ, dönya ӓdӓbiyatına üzennӓn sizelerlek öleş kertkӓn hӓm bayıtqan... Bolardan çığıp  xalıq ruxın,fikeren,moñın,uyların,xıyal omtılışların zaman uquçısına hӓm kilӓçӓk buınnarğa barıp citӓrdӓy itep sürӓtlӓw sӓlӓtenӓ iyӓ bulğan talantlı oluğ şӓxeslӓr turında süz alıp barılsa,ӓlbӓttӓ, tatar xalqınıñ oluğ  yazuçısı,kürenekle kiñqırlı şӓxes Ämirxan Yenikine iskӓ almaw mömkin tügel.

  Ämirxan Yenikineñ icatı  – çın mӓğ’nӓsendӓ   tatar ӓdӓbiyatınıñ ğorurlığı ul.Ӓdip ӓdӓbiyatnıñ asılına mökibbӓn kitep hӓm hӓrtörle isӓp-xisaptan östen torıp,ğalicӓnӓp ӓdӓbiyatqa xezmӓt itkӓn;anıñ abruyın kütӓrgӓn; iman,qıybla hӓm namus saqçısı bulğan.Anıñ xikӓyӓlӓre nӓq’ tӓ menӓ  tatar ӓdӓbiyatınıñ yözek qaşı bulıp sanalalar da.

   Ämirxan ağa Yeniki (Әмирхан Еники) üzençӓlekle xikӓyӓlӓw ostası da ul. Anıñ icatında borınğı törkilӓr dalasınıñ islekӓy ülӓne dӓ,çal qılğan ğame dӓ,dala keşeseneñ xör küñel kiñlege dӓ sıyğan.Xalıqnıñ şanlı ütkӓne,bügengese hӓm kilӓçӓge öçen borçılu-xafalanu hӓm yuanu da  bar anda. Ӓye,anıñ ӓsӓrlӓre hӓr uquçını da şatlandıra,uylandıra torğan ӓsӓrlӓr.Anıñ icatı tatar uquçısı öçen genӓ tügel,başqa xalıq wӓkillӓrenӓ dӓ qızıqlı.Anıñ ӓsӓrlӓre başqa tellӓrgӓ dӓ tӓrcemӓ itelep,çit illӓrdӓ taralış ala…Ӓytergӓ kirӓk,uzğan yılnıñ avgust,sentyabr’  aylarında Türkiyӓdӓ kürenekle ӓdibebez Ämirxan Yenikineñ  “Ber genӓ sӓğat’kӓ” dip isemlӓngӓn xikӓyӓlӓr cıyıntığı törek tölendӓ basılıp çıqtı.Bu cıyıntıqta yazuçınıñ 10 xikӓyӓse tuplanğan.”Bala”,”Ber genӓ sӓğat’kӓ”,”Yalğız qaz”,”Kem cırladı”,”Tawlarğa qarap”,”Onıtılmas minutlar”  kebek klassik cӓwhӓrlӓre kergӓn bu cıyıntıqqa .

   Süz dӓ yuq,ӓlege kitaplarnıñ törki dön’yağa proza ostası Ӓmirxan Yenikine tanıtuğa zur öleş kertӓçӓge bӓxӓssez,ӓlbӓttӓ. Döres,tatar ӓdibeneñ xezmӓtlӓren tanıtu küpmeder külӓmdӓ tӓrcemӓçe törek yegete Fatix Kutlu tarafınnan başlanğan ide:ul Ӓmirxan Yenikineñ “Ӓytelmӓgӓn wasıyӓt’”,”Maturlıq” kebek ӓsӓrlӓren êçenӓ alaraq “Wasıyӓt’” isemle  povest’ hӓm xikӓyӓlӓr cıyıntığın törek uquçısına tӓq’dim itte.

  Ӓ inde ӓdipneñ soñğı cıyıntığınıñ tӓrcemӓçese – yӓş’  törek ğalime Al’p Ärän Dӓmirkaya.Tatar ӓdӓbiyatına ğaşıyq bulğan,anı öyrӓnüne hönӓr itep saylağan törek ğalime kem soñ ul?

   Yӓş’ törek ğalime Al’p Ärän Dӓmirkaya 1986nçe yılnı Türkiyӓneñ Rizӓ şӓhӓrendӓ dön’yağa kilӓ.Başlanğıç hӓm urta belemne Rizӓ şӓhӓrenӓ kürşe bulğan Artvin şӓhӓrendӓge mӓktӓplӓrdӓ alsa,ӓ inde yuğarı sıynıflarnı Trabzon şӓhӓrendӓge mӓktӓptӓ belem alırğa turı kilӓ aña.Mӓktӓptӓ uqığanda uq törki-tatar mӓdӓniyӓte belӓn mawığıp kitӓ Al’p Dӓmirkaya .2010nçı yılnı Türkiyӓneñ mӓşhür universitetlarınnan bulğan Änkara şӓhӓrendӓge Gazi universitetınıñ Çordaş Törek Dialektı hӓm ädӓbiyatı fakul’tetına uqırğa kerӓ.Universitetnı uñışlı ğına tӓmamlağan törek yegete monıñ belӓn genӓ çiklӓnmi,nӓq’ tӓ şuşı universitetta doktor Fӓyzi Ärsoy citӓkçelegendӓ  “Tatar telendӓ isem cömlӓ” digӓn temağa magistırlıq xezmӓten yaqlıy. Annarı tatar mӓdӓniyӓte belӓn şöğıl’lӓnüen Türkiyӓneñ Bartın şӓhӓrendӓge universitetta dӓwam itterӓ.Bu universitetta  tatar ӓdibe Ämirxan Yeniki prozası buyınça doktorlıq  dissertaŝiyӓsen  yaqlap çığa.Hӓm  üzeneñ êşçӓnlegen şuşı Bartın universitetı belӓn bӓyli.Ğalim tatar ӓdӓbiyatı,qazaq’,qırğız tellӓre,törki dön’ya tarixı,mӓdӓniyӓte,törki dön’yadağı ictimağıy fiker tarixı,cӓditçelek hӓm başqa mӓs’ӓlӓlӓr  buyınça dӓreslӓr birӓ başlıy.

   Tatar telen,tatar ӓdӓbiyatın tirӓnten öyrӓnü yӓş’ ğalimdӓ tatar mӓdӓniyӓtenӓ qarata qızıqsınu uyata ,kürӓseñ.Tırış yeget tatar telen tağı da nığraq üzlӓşterep tatar mӓdӓniyӓteneñ Türkiyӓ belӓn bӓylӓneşle yaqlarına ayırım iğ’tibar  itӓ başlıy.

  Kürenekle tatar yazuçısı,kiñqırlı şӓxes Ämirxan ağa Yenikineñ icatı belӓn yaqınnan qızıqsınuçı yӓş’  törek ğalime Al’p  Ärän Demirkayanıñ eşçӓnlege belӓn  tanıştırunı kiläse yazmada tӓq’dim  itӓrbez.

Çığanaqlar:

1)http://kazanutlary.ru/j-archive/journal-materials/2021-8/mirkhan-eniki-trek-telend

Zahidullina D.,<<Ӓmirxan Eniki-törek telendӓ>>. 08.2021

2)https://naratkabirov.com/new/vampirlar-uyangan-chak-torek-telenda.html

Ruşaniya Altay.,<<Ubırlar uyanğan çaq.>>-törek telendӓ.04.01

3)https://videouroki.net>razrabotki

Atkulova A.İ.:<<Ӓmirxan Eniki ӓsӓrlӓreneñ üzençӓlege turında fӓnni-êzlӓnü.>> 21.03.2017

 Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Meyvacı.