İdel-Ural tatarlarınıñ Ğosmanlı cirlӓrenӓ küçeşe

Ğalimӓ Asiyӓ Rӓximovanıñ “İdel-Ural tatarlarınıñ Ğosmanlı cirlӓrenӓ 19nçı ğasırnıñ  70nçe yıllarına qadӓrge küçeşlӓre” belӓn bӓyle bulğan tӓrcemӓi-mӓqalӓse buyınça qısqaça küzӓtü.

 Yazma internet çeltӓre xӓbӓrlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓnde.

 Mӓğ’lüm ki, töreklӓr hӓm tatarlar – tarixi ӓhӓmiyӓtkӓ iyӓ bulğan, küp ğasırlıq bay tarixlı  xalıq. Yözlärçä yıllar dӓwamında törle tarixi êtaplarda, geografik şartlar belӓn bӓyle ğoref-ğadӓtlӓr, tradiŝiyӓlӓr kebek töşençӓlӓr yӓrdӓmendӓ çığanaqlar bazasın bayıtqan  törek-tatar xalqı tarixına, ӓdӓbiyat belemenӓ, törek-tatar mӓdӓniyӓteneñ tarixi mӓs’ӓlӓlӓrenӓ qarata xezmӓtlӓre belӓn tanılğan şӓxeslӓr tarixqa kerep qalğan. Monı Törkiyӓ, Tatarstan hӓm bötendön’ya  ğalimnӓre yazğan citdi xezmӓtlӓr dӓlilli. Alarnıñ urtaq bulğan ğasırlar buyınça saqlanuçı qaderle yӓdqar’lӓre, yöz’yıllar dӓwamında tuplanıp kilüçe  ruxi hӓm tarixi mirasları bergӓlege ikӓnen isbatlap birgӓn xezmӓtlӓre bar,ӓlbӓttӓ.

    Törek-tatar xalqı tarixın hӓm icatın yaqtırtqan mӓqalӓlӓr,xezmӓtlӓr,hӓm alarnı icat itüçe şӓxeslӓr turında fiker yörtkӓndӓ ğalimӓ Asiyӓ Rӓximovanıñ ğıyl’mi êşçӓnlege  xaqında qısqaça söylӓp ütü urınlı bulır dip ӓytergӓ  kirӓk. Ğalimӓ ğıyl’mi êzlӓnülӓr belӓn berrӓttӓn,bilgele bulğança,tӓrcemӓ ölkӓsendӓ dӓ qalӓmen sınap qarıy. Ӓye,anıñ fӓnni xezmӓtlӓre tatar tele belӓn genӓ çiklӓnmi. Kürenekle şӓxes üzeneñ  xezmӓt êşçӓnlegen  – törek hӓm tatar xalqınıñ ütkӓnnӓre hӓm bügenge tormışın  berlӓşterüçe tӓrcemӓi-mӓqalӓlӓr belӓn dӓ bayıta.

  Asiyӓ Rӓximovanıñ “İdel-Ural tatarlarınıñ Ğosmanlı cirlӓrenӓ 19nçı ğasırnıñ 70nçe yıllarına qadӓrge küçeşlӓre”  belӓn bӓyle mӓqalӓsenӓ qısqaça ğına küz salıyq. Bu mӓqalӓ, Rusiyäneñ patşa zamannarında  İdel-Ural töbӓklӓrennӓn Ğosmanlı dӓwlӓte cirlӓrenӓ küçep kilep urnaşularnıñ qayçan başlanuın hӓm möhacirlekneñ sӓbӓplӓren açıqlawnı maqsat itep quya. Ӓytergӓ kirӓk, bu tӓrcemӓi-mӓqalӓdӓ barınan da êlek Rusiyä hӓm Ğosmanlı imperiyӓlӓre alıp barğan sӓyӓsӓt belӓn bergӓ alar arasındağı mönӓsӓbӓtlӓr dӓ nıq küzgӓ taşlana.

   16nçı ğasırnıñ urtalarında, İdel buyına urnaşqan Qazan, anıñ artınnan da Ӓsterxan hӓm Seber xanlıqları ber-ber artlı Rusiyä qulına töşkӓnnӓn soñ, Qara diñgezdӓn tön’yaqqa taba urnaşqan cirlӓr hӓm tora-bara Qara diñgez üze dӓ bu ike dӓwlӓtneñ köndӓşlegenӓ sӓxnӓ bula.

  18nçe ğasır axırında Qara diñgez ike dӓwlӓt arasında tabiğıy çik rӓweşen ala. Qırımnıñ cirle xalqı bulğan tatarlar, basıp alu dӓwam  itkӓn yıllarda, cirlӓre yawlap alınu sӓbӓple, törkem-törkem bulıp Ğosmanlı dӓwlӓte cirlӓrenӓ küçep utıra başlıylar. Ӓlbӓttӓ, möhacirlӓr arasında çığışları belӓn İdel-Ural töbӓklӓrennӓn bulğan keşelӓr hӓm törkemnӓr dӓ oçrıy. Şunısı açıq kürenӓ:Qırımnan küçülӓr İdel-Ural tatarlarına da yoğıntı yasağan. Ğomumӓn alğanda, 1783-1922nçe yıllar arasında Ğosmanlı dӓwlӓtenӓ kilgӓn möhacir tatarlarnıñ sanı yaqınça 1 million 800 meñ keşe tӓşkil itkӓn.

   Mӓqalӓdӓn kürengӓnçӓ, bu Ğosmanlı-Rus suğışı Rusiyäneñ möselman xalıqlarına, bigrӓk tӓ ğaskӓrgӓ alınğan yӓş’lӓrgӓ ayıruça köçle tӓêsir yasağan. Suğış yaralanu yӓki ğariplӓnülӓrne genӓ tügel, ӓsir töşü yӓki yaw qırında ülep qalularnı añlata. Rus patşası ğaskӓrlӓrendӓ ruslar belӓn bergӓ suğışqan, ğosmanlılarğa ӓsir töşkӓnnӓr arasında Urta İdel tatarları da oçrıy. Mӓsӓlӓn, bilgelӓrgӓ kürӓ ,1790nçı yılğı ber arxiv  dokumentında rus ӓsirlӓre arasında biş Qazan töbӓge tatarı barlığı belderelgӓn. Bu biş yegetneñ, möselman buluların sӓbӓp itep kürsӓtep, azat itülӓren sorap üteneç ğarizası yazuı  da bilgele.

   Ğalimӓ Asiyӓ Rӓximova üzeneñ  tӓrcemӓi-mӓqalasendӓ, 18nçe ğasır axırlarınnan Ğosmanlı cirlӓrenӓ küçep utırğan xalıqlarğa nisbӓtle mӓğ’lümatlarnıñ küp bulmawı xaqında bilgelap ütӓ. Bu xӓl, möğayen, ul waqıtlarda küçeşlӓr belӓn bӓyle dӓwlӓt  xezmӓteneñ tiyeşle dӓrӓcӓdӓ oyıştırılmağanlığı hӓm dӓ bilgele ber citӓkçelekkӓ yöklӓnmӓgӓn buluwınnan kilep çıqqandır.

   Mӓqalӓdӓ, İstanbulğa kilep urnaşqan İdel-Ural töbӓge möhacirlӓrennän Qazan tatarları ul çorlarda möselman qatlawı yӓşӓgӓn Fatix, Bayazit, Soltanӓxmӓt, Nurığosmaniyӓ hӓm Mӓxmütpaşa rayonnarında kön kürülӓre turında añlatıla. Moña watandaşlıqqa qabul itelü, tülӓwlӓr aluğa ireşü êşlӓre xӓl itelӓ torğan rӓsmi dairӓlӓrneñ biredӓ urnaşqan buluwı da, möğayen ,tӓêsir itmi qalmağandır.

    Asiyӓ Rӓximovanıñ mӓqalӓsennӓn çığıp,yomğaqlap  qısqaça şunı ӓytӓse kilӓ, Ğosmanlı tufraqlarına İdel-Uraldan kilüçe möhacirlӓrneñ soŝiyal’ moxitlӓre ber-bersennӓn şaqtıy ayırılıp torsa da, tuğan cirlӓren qaldırıp kitülӓreneñ töp sӓbӓbe, nigezdӓ, dini hӓm iq’tisadi xӓllӓre belӓn bӓyle. Şul uq waqıtta, urtaq noqtanıñ barı tik din genӓ tügellegen, tarixi, êtnik hӓm mӓdӓni tamırlarnıñ qardӓşlegen dӓ iğ’tibarsız qaldırırğa yaramağanlığın iskӓrtep ütü zarur.

Çığanaqlar:

1)https://matbuğat.ru/news/?id=7142

Asiyӓ Rӓximova tӓrcemӓse:<<İdel-Ural tatarlarınıñ Ğosmanlı cirlӓrenӓ 19nçı ğasırnıñ 70nçe yıllarına qadӓrge küçeşlӓre>>. 26.12.2012

                                                Yazmanı êfir öçen ӓzerlӓwçe: Kӓdriyӓ Meyvacı.