Kük yözenä qarağan çaqta yoldızlar urınına iyärçennärne kürerbezme?

Cir şarına yaqın iyärçennär fänni küzätülär häm kük yöze fotoêşçänlege öçen problema bula başladı

Dön’yadağı xalıq sanı häm şähärlär zurayğan sayın barlıqqa kilgän problemalardan berse dä yaqtılıq pıçranuı. Yaqtılıq pıçranuı belän bergä kük yözeneñ fon yaqtılığı arttı. Monıñ näticäsendä ayıruça zur megapolislärdä yäşäwçelär öçen bik yaqtı yoldız, yoldızlıq, yaqın berniçä planeta häm aydan tış tönlä küzgä kürenep torğan kük ciseme qalmadı.

Wazğıyät şuşı räweşle bulğaç megapolislärdä kiyık qaz yulın kürü inde xıyalğa äylände. Bigräk tä iyärçen texnologiyasınıñ üseş aluı häm däwlät oyışmaları belän bergä şäxsi tarmaqnıñ da bu ölkägä kerüe belän tağın yaña ber problema xasil buldı: iyärçen kerlelege.

“Sputnik 1”dän bügengä xätle

Cir şarınıñ tiräsenä bügengä qadär cibärelgän iyärçen sanı 11 meñnän, orbitadağı iyärçen sanı 7 meñnän arttı.

Bu iyärçennärdän aktiv buluçılarnıñ sanı 4 meñ. Qalğannarı metallolom bularaq töşerelüen kötä yäki ğaläm çüpe bularaq taşlanğan wazğıyättä.

Sovet Sośialist Cömhüriyätlär Berlegeneñ berençe iyärçen “Sputnik 1”ne 1957nçe yılda oçırtuınnan birle fänni tikşerenülär, meteorologiya, êlemtä häm xärbi maqsatlardan çığıp ğalämgä meñnärçä iyärçen cibärelde. Xäzerge waqıtta cir şarı tiräsendä Amerika Quşma Ştatlarınıñ 2 meñ 27, Qıtaynıñ 224, Angliyanıñ 129, Rusiyäneñ 83 häm Yaponiyanıñ 82 iyärçene bar.

 Asteroid küzätüe häm fotosürätçelege

İyärçennärneñ iñ küp täêsir itkän ike ölkä isä asteroid (meteorit) küzätüläre häm kük yöze fotosürätçelege buldı. Bigräk tä kük yöze küzätüe belän qızıqsınuçı keşelär cir öslegenä yaqın iyärçennär belän problema yäşi. Ber çara bularaq iyärçennärneñ kiçü säğätlären kürsätüçe sanaq programmaları, internet saytları, mobil’ quşımtalar bar.

Läkin şulay da problema xäl itelä alınmıy, çönki iyärçen sanı tiz arta bara. Êlon Masknıñ ‘Starlink’ proyıktı böten dönyanı çolğap alaçaq internet xezmäte öçen meñnärçä iyärçenne cir şarınıñ tiräsendä urnaştırunı maqsat itä. 

Küzätülärgä dä täêsir itä

Yaqın yıraqlıqtağı iyärçennär fänni küzätülärgä dä täêsir itä. Türkiyäneñ dä Ärzurumda tözüen däwam ittergän 4 metrlıq däw teleskop kebek möhim teleskoplar belän kük yöze daimi küzätelä. Bu küzätülärneñ ber öleşe asteroidlarğa yünälgän wazğıyättä. Dön’yanıñ törle urınnarında, bigräk tä tañ atqançı cir şarına yaqın keçkenä asteroidlar tikşerelep, orbitaları isäplänä.

Asteroid cir şarına yaqın uzaçaqmı, yuqmı yäisä bäräçäkme, yuqmı ikänlege şuşı küzätülär belän añlaşıla. Fäqät cir şarına yaqın iyärçennär şuşı küzätülärgä dä tiskäre yoğıntı yasıy. Amerika Quşma Ştatlarınıñ NASA ğaläm häm aviaśiya departamentı şuşı maqsattan çığıp Planetanı saqlaw koordinaśiya ofisın (PDC0) tözegän ide.

Kilep çıqqan şuşı yaña problemalarğa dönya külämendä çişeleş êzlänüläre däwam itä.