Küräzäçelekneñ borınğı üzäge - Apollon ğıybadätxanäse

Kiläçäk turında belü qayber keşelär öçen äytep betergesez qızıqlı. Falın uqımıyça köndälek êşlärenä totına almawçılar bar. Afrikadağı qabilälärdän modern keşelärgä qadär bik küplär kiläçäge turında qızıqsına, monıñ öçen waqıt häm aqça sarıf itä. Östäwenä bügenge zamanğa ğına xas närsä tügel bu. Bilgesezlekne qapşaw häm, bälki dä, yazmışnı üzgärtü maqsatı belän kiläçäktän xäbär alu - çorlar buyı hiç sürelmägän qızıqsınu. Borınğı Qıtay, Mesopotamiyä, Antik Misır häm Rim imperatorlığına qadär dön’yanıñ här cirendä meñnärçä orakul üzäkläre bulğan. Anda ber-bersennän ayırılıp toruçı küräzälek ısulları barlıqqa kilgän. Anadolunıñ borınğı çorındağı iñ ähämiyätle medium märkäzlärennän berse  isä Didimdäge Apollon ğıybadätxanäse.   

Antik çornıñ iñ yaxşı saqlanğan tabınu urınnarınnan berse sanaluçı Apollon ğıybadätxanäse ber ük waqıtta borınğı dön’yanıñ iñ zur öçençe medium üzäge. Ul Törkiyäneñ Aydın töbäge Didim rayonında urnaşqan.

Apollon ğıybadätxanäse İyoniyanıñ şöhrätle başqalası Miletnıñ izge mäydanı häm Êfes, Priyena şikelle aldınğı iyon qalalarınıñ belem märkäze. Anıñ tözeleşe yözlärçä yıl bara häm berqayçan da tögällänmi. Xram şulqadär zur ki, antik çornıñ tanılğan geografı Srtabon zurlığı arqasında anıñ östen qaplamawları turında yaza. Ğıybadätxanä yanğınnar häm suğışlar arqasında cimerelä. Anı İskändär Makduni häm annan soñ Rim imperatorlığı yañadan tözetä.

Grek mifologiyäsendäge tanılğan Apollon sänğat’, muzıka häm ilham täñrese. Monnan tış, kiläçäkne kürä belü säläte dä bar.  Rivayät’lärgä qarağanda, Apollon berkönne kötüçe Branxosnı oçrata häm aña küräzälek serlären öyrätä. Kötüçe bu ilahi sälätkä räxmät yözennän berençe Apollon ğıybadätxanäsen tözi. Branxosnıñ näsele ozaq waqıt xramda ruxani häm idaräçe bula.

Antik çornıñ bu ziräklek üzäge waqıt uzğan sayın şulqadär ähämiyätle xälgä kilä ki, patşalar başqa däwlätlärgä suğış başlağançı, säwdägärlär diñgezgä çıqqançı xramğa kilep kiläçäkne belergä tırışa. Apollonnan soramıyça berkem dä ähämiyätle qarar birü turında uylamıy.

Qazınular waqıtında tabılğan orakul yazularına qarağanda, kiläçäktä närsälär bulaçağın öyränergä teläwçelär başta bilgele ber summa tüli, ä matdi xäle yaxşı bulğannar ğıybadätxanägä qorban birä. Ruxanilär, küräzälek itkänçe, 3 kön uraza tota, izge su belän yuınıp çistarına, qorbannı da şul uq räweştä äzerli. Keşe Apollonğa biräse sorawın qäğaz’gä yazıp citkerä. Ruxani ğıybadätxanäneñ iñ ähämiyätle êlementı bulğan izge suğa qarap kiläçäkne kürä häm küpmeder waqıttan soñ cawap birä. Tik, çığanaqlarda äytelgänçä, ruxanilar berwaqıtta da tögäl itep söylämi, alarnıñ süzlären törle mäğ’nädä añlaw mömkin bulğanı öçen, monıñ yalğan ikäne uylanıla. Xalıq barıber alarğa ışana, ğıybadätxanägä kilep fal açtıra. Bu, xristianlıq tağın da kiñ taralıp, sixerçelek häm küräzälek tıyılğanğa qadär däwam itä.  

Apollon xramı bügengä qadär isän qalğan mähabät bağanaları, üz çorında iñ zurı bulğan ber kisäktän toruçı märmär blogı häm qabatlanmas planı belän bik täêsirle izge urın. Ul 25 metr biyeklege belän kürügä üz yoğıntısı astına ala. Ägär tamamlansa, ğıybadätxanä antik dön’yanıñ 7 moğcizasınnan berse bula alır ide dip söyli qayber belgeçlär. Yözlärçä yıl ütkäç tä, ul zurlığı, tözeleş ostalığı, texnik yañalıqlar qullanıluı häm materiallarınıñ sıyfatı belän tañ qaldıra.

Apollon ğıybadätxanäsenä kilüçelärne işektä Meduza başı qarşılıy. Grek mifologiyäsendä ul cir astı dön’yasındağı 3 qardäştän berse. Yılan çäçle bu canawarnıñ qaraşı belän här närsäne taşqa äwerelderä aluına ışanalar. Şul säbäple borınğı greklar Meduzanıñ häykälen binalarnı, izge urınnarnı saqlaw öçen quya, qalqannarına, köbälärenä yasıy. Apollon ğıybadätxanäsendäge Meduza başı da xramnı naçarlıqlardan saqlaw maqsatınnan urnaştırılğan. 

Apollon ğıybadätxanäsendäge çişmä häm däfnä ağaçı täwge çordan uq izge dip qabul itelgän. Älege su çığanağı izge alannıñ nigezen barlıqqa kitergän. “Küräzä” yäisä “päyğambärlek çişmäse” bularaq qullanılğan sunı küktän täñrelär cibärgän xäbärlärne alu öçen berqayçan da qaplamağannar. Qızğanıçqa, ul bügengä qadär saqlanmağan.

Bay häm küz yawın aluçı bizäleşkä iyä ğıybadätxanäneñ iğ’tibarnı cälep itüçe tağın ber êlementı - zur bağanaları. Xramdağı 120 danä bağana barı Anadolu tügel, böten Rim imperatorlığında ayırım urın alıp tora. Bağana nigezlärenä cirle üsemlek motivları häm mifologik xaywannar töşerelgän. Ul taşçılarnıñ ostalığın kürsätep tora. Bağanalar yaqınça 2500 yıl êlek tä arxitekturada êstetikağa zur ähämiyät birelüeneñ dälile.  

Didim cirlege Apollon ğıybadätxanäse belän bergä qabul itelsä dä, tirä-yünendä iskitkeç tabiğıy alannar bar. Cirlekneñ iñ ähämiyätle yılğası Zur Menderes häm del’tası belän Diläk yarımutrawın kürergä kiräk. Çönki Urta diñgez häm Seber florasına qarawçı êlementlarğa iyä.

Zur Menderes del’tası Türkiyeneñ ähämiyätle qoş küzätü mäydannarınnan berse Bafa küle belän ürelgän sulı mäydan. Ul biologik törlelege belän ayırılıp tora häm yuqqa çığu yanawçı xaywannarnıñ tabiğıy yäşäw mäydanı. Şuña kürä xalıqara ähämiyätkä iyä. Cirlek Ramsar kileşüe, Bern kileşüe, Rio kileşüe häm Barselona konvenśiyäse belän saqlana.