Xäzär yarlarında wäzğıyät'

Ağımdağı yılnıñ 29nçı iyünendä Törkmänstan başqalası Aşxabadta 6nçı Xäzär (Kaspiy) däwlätläre başlıqları sammitı ütkärelde. Anda Xäzär diñgezendä yarı bulğan Azärbaycan, Törkmänstan, Qazaqstan, İran häm Rusiyä Federaśiyäse citäkçeläre qatnaştı. Arkadag qunaqxanäsendä uzğan çarada ênergetika, transport, çik häm tabiğat’ne saqlaw belän bäyle temalar kütärelde.

Sammitnıñ açılışında Törkmänstan ilbaşı Särdar Bärdimöxämmätov çığış yasadı häm 5 däwlät arasında şäxsi tarmaq belän iq’tisadi xezmättäşlekneñ köçäytelergä tiyeşlegen assızıqladı. Ul monıñ öçen Êşlekle şura tözergä täq’dim itte.

Qazaqstan ilbaşı Qasıym Cömärt Tokayev üz çığışında Xalıqara Kön’yaq-Tön’yaq transport koridorın maksimal’ räweştä qullanırğa çaqırdı.

Rusiyä däwlät başlığı Vladimir Putin sammitta Xäzär diñgeze yarında urnaşqan illärneñ üzara xezmättäşlegen arttıruı kiräklegenä basım yasadı. Şunı da äytep uzarğa kiräk, Vladimir Putin, Rusiyä Ukrainağa höcüm itkännän soñ, täwge tapqır çit ilgä çıqtı: başta ul Tacikstanğa säfär qıldı, annan Törkmänstanğa.

Sammit axırında urtaq belderü imzalandı. Anda Xäzär diñgezen tınıç qullanu, anıñ belän bäyle problemalarnı söyläşep xäl itü, regionda iminlek häm totrıqlılıq täêmin itü, diñgez yarında urnaşqan illärneñ tranzit kiçü xoquqı mäs’äläläreneñ ähämiyäte assızıqlandı. Kiläçäk sammitnıñ İran islam cömhüriyätendä uzdırılaçağı belderelde.  

Çarağa kilgän liderlar Törkmänstan parlamentı räise Gurbangulı Bärdimöxämmätov belän dä ayırım-ayırım oçraştı. Anı tuğan köne belän qotladılar. Bu xäl Törkmänstandağı töp qarar qabul itüçeneñ äle haman Gurbangulı Bärdimöxämmätov ofisı buluın kürsätä.

Sammit qısalarında liderlar arasında ikeyaqlı oçraşular da buldı. Anda regiondağı mäs’älälär häm ikeyaqlı mönäsäbätlär qaraldı.

***

Dürt yıl êlek Aktawda uzğan 5nçe Xäzär däwlätläre başlıqları sammitında Xäzär diñgezeneñ xoquqıy statusı turında kileşü imzalanğan ide. Älegä qadär İran tışındağı 4 däwlät anı üz parlamentlarında rasladı. Xäzär diñgezeneñ su astı çığanaqların qullanu mäs’äläsendä 5 il kileşü täêmin itte. Anda könçığış-könbatış yulında ro-ro törendäge sudnolarnıñ säfärlären oyıştıru, transport öçen portlarnıñ sıydırışlılığın arttıru nisbätennän Azärbaycan, Qazaqstan häm Törkmänstan kiräkle investiśiyälärne yasadı.

Xäzär yar buylarındağı däwlätlärneñ saqlanu ministrları arasında oçraşular, berdäm xärbi öyränülär häm törle yarışlar daimi oyıştırıla. Yaqlar älege diñgezdä çit illärneñ qorallı köçläre urnaşuı mäs’äläsendä dä berdäy fikerdä.

Däwlätlär Xäzär diñgezeneñ bio-êkologik törlelegen saqlarğa häm anı pıçratmasqa tiyeş. Çönki soñğı yıllarda diñgezgä quşıluçı yılğalarnıñ sularında kimü küzätelä. Xäzär diñgezendä êkologik hälakätneñ barlıqqa kilüe barı yar buyındağı 5 däwlätkä tügel, Awraziyäneñ bik küp töbägenä naçar yoğıntı yasarğa mömkin.

Yomğaqlap äytkändä, Aşxabadta uzğan 6nçı Xäzär sammitı regional’ xezmättäşlek, Xäzär diñgezeneñ kiläçäge mäs’älälärendä 5 ilneñ bergä xäräkät itäçägen kürsätte.