Törkiyä belän Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre mönäsäbätläreneñ cayğa salınuı

Berläşkän Ğäräp Ämirlekläreneñ de-fakto liderı bulğan Möxämmäd bin Zayäd Al Nahyannıñ Törkiyägä säfärennän soñ şaqtıy küzätüçe Törkiyä-Farsı qultığı mönäsäbätläreneñ kiläçägen bäxäsläşä başladı. Zayedneñ Törkiyä säfäre 2011nçe yıldan birle ike törle lagerda bulğan häm qatı köräş alıp barğan ike il mönäsäbätlärendä citelgän torışnı kürsätü cähätennän küzgä taşlanıp tora. Säfär belän bergä taraflar arasında 10 milliard dollarğa citkän säwdä häm kapital salu kileşüläreneñ tözelüe isä mönäsäbätlärneñ kiläçäge yağınnan kürsätkeç üzençälegendä. Säyäsi bularaq soñğı un yılda ike yaqlı qırıs säyäsät alıp barğan ike ilneñ iq’tisadi êlemtäläre şuşı qırıslıqtan zıyan kürmägän bulsa da säfärneñ töbäkneñ kiläçäge cähätennän möhim mäğ’näse bar. 

İke il berniqadär däwam itkän yaqınayu ölkäsendä ike yaqlı adımnar yasadı. Läkin berkem dä cayğa salunıñ bu çaqlı tiz bulaçağın kötmägän ide. Bu yaqınayunıñ artında här ike taraf öçen dä qayber säbäplär bar. Säfär bar närsädän êlek regional’ häm global’ üzgäreşneñ turıdan-turı näticäse ide. Amerika Quşma Ştatlarınnan Bayden citäkçelegeneñ Yaqın Könçığış häm Farsı qultığı mäs’äläsendä Tramp çorındağı säyäsätlärgä üzgäreş kertüe Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre belän ber rättän Farsı qultığı illären borçuğa saldı. Bayden xakimiyätkä kilü belän Trampnıñ Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre belän Soğud Ğäräbstanına täq’dim itkän “açıq çek” säyäsäten kire qaqtı. Ayıruça Bayden atom-töş säyäsäte arqasında Tramp çorında İranğa qarşı qullanılğan “tulı basım” säyäsätennän dä waz kiçte häm bu wazğiyät İran aldında köçsez qalğan Farsı qultığı illären êzlänügä êtärde.

Reakśiya bularaq töbäk illäre töbäktäge başqa illär belän kiyerenkelekne azaytu qararına kilä. Monnan tış Soğud Ğäräbstanı häm Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre arasında berniqadär däwam itkän häm Yämän mäs’äläsendä tağın da açıq räweştä bilgelängän kileşmäwçänlek ike Farsı qultığı ile arasındağı ahäñne dä bozğan ide. Tışqı säyäsättä şaqtıy pragmatik häm çınlıqçı bulğan Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre bu wazğiyätne Törkiyä belän yaqınayu öçen forsat bularaq kürde häm töbäktäge başqa illärdän aldanraq xäräkät itep, Änkara belän bulğan kiyerenkelek diplomatiyasınnan waz kiçep, cayğa salu yünäleşendä zur adım yasadı. Älbättä, töbäktäge normalläşü dulqını Qatarğa qarata qamaw säyäsäteneñ beterelüe belän êlegräk başlanğan ide.

Törkiyä öçen dä cayğa salunıñ raśional’ säbäpläre bar. Çönki bu ber yaqlı barış bularaq ta bäyälänmäskä tiyeş. Änkara da berniqadär waqıt buyı tartqalaşunıñ êçendä bulğan töbäk illäre belän mönäsäbätlärne cayğa salu mäs’äläsendä êzlänülär êçendä. Misır, İzrail häm Soğud Ğaräbstanı belän bilgele ber alğa kitügä ireşelsä dä, älegä tulı ber näticä alınmadı. Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre belän normalläşü başqa illär belän çağıştırılğanda tağın da tizräk tormışqa aştı häm Törkiyä bu mäs’älädä “açıq diplomatiyanıñ” aldına kirtä quyunı saylamadı. Çönki Änkara soñğı waqıtlarda üzenä qarşı töbäktä barlıqqa kilgän bloklaşunı cimerergä omtıla. Bu Änkaranıñ xäzerge poziśiyasınnan artıq taşlama yasamıyça, Greśiya häm Kön’yaq Kipr tiräsendä oyışqan ittifaqnı tarqatu êzlänüeneñ ber öleşe bularaq ta kürenergä tiyeş. Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre belän yäşängän yaqınayu näq’ menä şuşındıy çorda tormışqa aştı.

Xäzer cawabı êzlängän töp soraw – şuşı cayğa salu,  normalläşü yaqınayuğa säbäp bulaçaqmı, yuqmı ikänlege. Hiçşiksez, Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre belän Törkiyä Liviya, Misır häm Süriyä kebek mäs’älälärdä üzgä säyäsi añlayışqa iyä. Fäqät Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre belän mönäsäbätlärneñ cayğa salınuı Törkiyäneñ Misır häm Soğud Ğäräbstanı belän yaqın êlemtädä buluın täêmin itä ala häm ul çaqta regional’ kiyerenkeleklär ber-ber artlı çişelergä mömkin. Böten bolarnıñ buluı öçen 2022nçe yılnıñ kim digändä berençe çiregen kötärgä kiräk.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor