Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ krizisı

Salqın suğışnıñ betüe belän bergä Berläşkän Millätlär Oyışması global’ idarä itü sisteması êçendä üzenä tağın da üzäk urın alğan bulsa da xalıqara sistemanıñ üzgärüenä parallel räweştä üzgärä almadı.

Ber qotıplılıq säbäp bulğan AQŞ üzäkle global’ sistemada Berläşkän Millätlär Oyışması strategik oyışma buludan kübräk taktik “caylanma”ğa äylände. Humanitar qatışu mäs’äläsendä alğı planğa çıqsa da Balkanda serb geopolitik ambiśiyäläreneñ agressiyäsenä häm Afrikada êtnik çistartu säyäsätlärenä qarşı täêsirsez qaldı. 8 meñ bosniya-hersegovinalı möselmannıñ Niderland küzätüendäge BMO töbägendä etnik ütereşgä duçar itelüe – Berläşkän Millätlär Oyışması sistemasınıñ nindi krizista buluın kürsätte. Kosovada BMO urınına NATOnıñ qatışıp tağın da zur ütereşlärneñ totqarlanuı – Berläşkän Millätlär Oyışmasındağı veto sistemasınıñ närsägä êşlägänen dä kürsätte.

Salqın suğıştan soñ yäşängän global’ külämle geopolitik, säyäsi, iminlek, iq’tisadi häm ictimağıy üzgäreşlär säbäp bulğan dönyaküäm idarä itü krizisı isä BMOnıñ kimçelekläreneñ tağın da bilgele buluına säbäp buldı. Bügen isä Berläşkän Millätlär Oyışması hiç bulmağanı qadär tirän krizis aldında tora. BMOnıñ qorıluı fälsäfäsenä qarşı töşüçe bu krizis oyışmanıñ legallegenä qağılışlı sorawlarnı da tudıra.

Legallek krizisınıñ nigezendä BMOnıñ şul çaqlı geopolitik üzgäreşkä qaramastan bişle qorılışqa birelüeneñ däwam itelüe yata. Global’ sistema salqın suğıştan soñ tirän üzgäreşlär aldında tora häm bu üzgäreş biş ilneñ süz iyäsen däwam itterüeneñ mömkin bulmawın kürsätä. Küp qotıplı häm küp üzäkle xalıqara sistema üz yazmışların biş ilneñ qararlarına täslim itärgä telämäwçe kütärelep baruçı köçlär tarafınnan şäkelländerelä. Bu wazğiyät BMOnıñ xäzerge geopolitik köç tigezlegen çağıldırudan çittä buluın kürsätä.

Şul uq waqıtta Berläşkän Millätlär Oyışması wäkillek krizisı aldında tora. Mädäni bularaq küp mädäniyätle buludan çittä häm Könbatış-śentrist xarakterga iyä. Êffektiv buluı probleması BMOnıñ xäzerge torışı belän däwam itüen dä mömkin qılmıy. Xalıqara krizislarda waqıtında çarasın kürä almağan, krizislarnıñ artuına mömkinlek birgän häm krizislarnıñ çişeleşen tar mänfäğät xisaplarına qaldırğan Berläşkän Millätlär Oyışması turında süz bara. Açıqlıq, ütä kürenmälelek BMO duçar bulğan legallek problemasın tağın da arttıra. Qararlarnıñ qabul itelüe räweşe, qabul itelgän qararlarnıñ krizislarnıñ tabiğıylege belän ahäñsezlege BMOnıñ ütä kürenmäle oyışma buludan tora-bara çitläşüen kürsätä. Mondıy ber qorılış global’ sistemada totrıqlılıq täêmin itüe awır bulğanı kebek däwlätlärne üz çişeleşlären êşläp çığaraçaq mexanizmnarnı tözüne alıp kiterä.

Global’ sistemanıñ bigräk tä “Kovid-19” kizüennän soñ yäşägän tirän tetränü salqın suğıştan birle xalıqara säyäsätneñ xarakterında kiñ qırlı üzgäreş aldında toruıbıznı kürsätä. Bu üzgäreş barı tik köçlär taraluınıñ yañadan köylänüe mäğ’näsendä genä tügel, köç üzägeneñ dä Könbatıştan Könçığışqa taba küçüenä işara itä.

Könbatışnıñ geopolitik östenlegendä uzğan ike yöz yıllıq geopolitik däwer Könçığışnıñ geopolitik balansları belän yaña geopolitik çornıñ tuuına yul aça ala. Köç taraluınıñ häm geopolitik tärtipneñ nigezle üzgäreş kiçeräçäge, läkin uzğan çorlardan ayırmalı bularaq şaqtıy gibrid global’ sisteması barlıqqa kiläçäk yaña çorda BMOda reforma ütkärelüe bar närsädän êlek tağın da ähämiyätle häm aşığıç mäs’älä.

Global’ köç taraluına iğ’tibar itmägän häm dönyaküläm problemalarğa waqıtında êffektiv häm ğadel çişeleş êşläp çığara almağan oçraqta Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ legallek krizisı tağın da artaçaq. Bu krizis xäzerge xalıqara xoquq tärtibe êçendä al’ternativ normalarnıñ barlıqqa kilüenä säbäp bula ala häm parallel xoquq ğalämeneñ oyışuına çığanaq bulırğa mömkin. Xäzerge waqıtta al’ternativ regional formalaşularnıñ säyäsi, iq’tisadi häm iminlek küçärendä qabul itkän qararlar BMO üzäkle normalarnıñ urının regional’ üzäkle normalarnıñ ala başlawın kürsätä. Şul uq waqıtta östenlekle qorılış bularaq BMO urınına al’ternativ regional’ oyışmalarnıñ tözelüe Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ tulısınça yuq buluına yäki aktivsızlıqqa kiterergä mömkin.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor