Törkiyäneñ keşesez hawa apparatı köçe

“Bayraktar Akıncı” isemle keşesez qorallı hawa apparatınıñ Törek qorallı köçläre inventarenä kerüe belän bergä Törkiyä keşesez qorallı hawa apparatlarında üzeneñ qıymmätlegen isbatladı.

Bar närsädän êlek “Akıncı”nıñ Ar-Ge-test-citeşterü-tapşıru barışlarınıñ, saqlanu sänäğäte şartları uylanılğan çaqta, çağıştırmaça tiz tämamlanuı möhim uñış. Monnan tış ike yıl buyı texnologiya tarmağına da yoğıntı yasağan pandemiyanıñ êş şartların awırlaştıruına qaramastan. Başqa platformalar da uylanılğan çaqta (Anka, Aksungur, Karayel kebek) Törkiyäneñ tora-bara keşesez hawa apparatları köçenä äylänüeneñ artında isä şaqtıy faktor bar. Bu faktorlarnı ber-ber artlı qarap çığıyq.

Berençese, saqlanu sänäğäte ölkäsendä häm säyäsätlärendä yäşängän zur üzgäreş. Bu ölkädä Saqlanu sänäğäte 2004nçe yıl başqarma komitetı cıyılışında qabul itelgän qararlar bik möhim.

İlbaşı Ärdoğannıñ ul çaqta ike töp maqsatı bula: çitkä bäylelekne azaytu häm cirle-milli mömkinleklär belän sälät köçeneñ üsterelüe öçen saqlanu industriyasın köçäytü. Häm bu ölkädä strategik adım yasaldı häm tuplam bäyäse 11 milliard dollar bulğan häm kübese tışqı täêmin itügä nigezlängän proyektlar ğamäldän çığarıldı.

Bu räweşle cirle-milli mömkinleklärgä qağılışlı bik citdi adım yasaldı. Älbättä, bu qarar 1984nçe yıldağı saqlanu sänäğäte adımınıñ tämamlawçı ber öleşe ide. Fäqät ixtıyac toyılğan strategik êşlänmälärneñ cirle häm milli buluı ölkäsendä alğa taba baruı – Törkiyäneñ saqlanu sänäğäteneñ üzidaräçelege cähätennän bik möhim ide. Biredä äytelep uzıluı zarur başqa ber mäs’älä – ul da bulsa İlbaşı Ärdoğannıñ çitkä bäylelekne azaytu häm cirle-milli mömkinleklärne üsterü maqsatınıñ kiñ qırlı strategiya belän nığıtıluı. Äytik, bu yünäleştä strategik qısa da qamilläşterelde. Maqsat – Törkiyäneñ köç statusın kütäräçäk, Törkiyäneñ duçar bulğan häm duçar bulaçaq iminlek yanawlarına cawap birä alaçaq, üz süzeñne ütkärü säläten strategik qısaga kütäräçäk, iq’tisadi üzqıymmätlärne kimetäçäk xärbi-saqlanu industriyası kompleksın salu. Bu ölkädä soñğı 20 yılda zur yul uzıldı.

İkençe faktor isä – Törkiyäneñ iminlek şartlarında soñğı un yılda yäşängän şaqqattırğıç alğarışlar. Monda Süriyä krizisı belän bergä xasil bulğan qurqınıçsızlıq riskların bilgeläp uzarğa kiräk.

Süriyä krizisı – Törkiyägä qarşı terrorçılıq belän bergä asimmetrik yanawlarnıñ törleländerüen alıp kiterde. Qorallı törkemnärdä yäşängän törlelek çikneñ ar’yağındağı totqarlawçı xärbi xäräkätlärdä keşesez hawa aparatlarına bulğan ixtıyacnı arttırdı. Bigräk tä küzläw mäğ’lümaten cıyu, hawa östenlegen täêmin itü, aqıllı xärbi caylanmalar belän tämekne yuq itü kebek sälätlär xärbi operaśiyälärdä qorallı köçlärneñ täêsiren arttırdı häm operativ uñışnı iñ yuğarı noqtağa citkerde. Süriyä, Liviya häm Tawlı Qarabax bäreleşläre ber-bersennän törle xarakterlarğa iyä bulsa da barısında da Törkiyäneñ keşesez hawa apparatları yuğarı säläten kürsätte. Terrorçılıqnı kimetüdä keşesez hawa apparatları täêmin itkän strategik östenleklär qorallı köçlärneñ Ğıyraqnıñ tön’yağındağı mäydanda tağın da kübräk urnaşa aluına häm mäydan xakimiyäten qazanuına mömkinlek tanıdı. 2016nçı-2021nçe yıllar aralığında törle bäreleş şartlarındağı xäräkät tığızlığı Törkiyäneñ keşesez hawa apparatlarınıñ çın suğış täcribäsen iñ yuğarı noqtağa citkerde.

Bu qısada tağın da ähämiyätle bulğanı isä – bäreleş şartlarınnan alınğan taktik häm operativ täcribälärneñ kire belderelüe belän texnologiyanıñ qamilläşterelüe häm yaña östämälärneñ tiz adaptaśiyäse. Bu barışnıñ döres êşläwe bik kritik. Bäreleşlär waqıtında alınğan sabaqlar yuğarı platformalarnıñ qamilläşterelüendä ixtıyaclarnıñ bilgelänelüen täêmin itä häm iñ yuğarı citeşterüçänlek şuşı räweşle başqarılğan bula.

2020nçe yılnıñ fevral’ ayında urtaq idarä bulmıyça ber’yulı qullanılğan “TB-2”lär İdlibtä Äsädkä bäyle suğışçılarnıñ awır yuğaltu birüenä säbäp buldı. Mäsälän, bu täcribä Liviya häm Tawlı Qarabax bäreleşlärendä başqa taktikalarnıñ qamilläşüenä çığanaq buldı.

Törkiyäneñ keşesez hawa apparatları köçenä äylänüe bez äytep uzğan faktorlar belän dä çikle tügel. Global’ külämdä zur uyınçılarnıñ köndäşe bula alaçaq aktyorğa äylänüeneñ artında Törkiyäneñ keşesez hawa apparatlarınıñ bäyä uñaylığı, xökümät iyä bulğan säyäsi yomşaqlıq häm üz qorallı köçläreneñ keşesez hawa apparatları belän ireşkän uñışlarınıñ da satıp aluçılar öçen ışandıruçı buluın äytep uzarğa kiräk.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor