Kapadokiya – tarixnıñ tuqtap qalğan urını
Berwaqıt Anadoluda 34/2023
Berwaqıt Anadoluda 34/2023
Cirdä tügel, başqa planetağa yäisä ber äkiyät dön’yasına êlägüezne uylarğa êtärgän urında bulğanığız barmı? Küz aldındağı manzara qarşında tınsız qalıp çınbarlıq xise yuqqa çığuın kiçerdegezme? Kisäk kenä waqıt häm urın töşençälärennän yıraqlaştığızmı?
Kapadokiyanı kürgännär bu sorawlarnıñ barsına “äye” diyäçäk. Cil formalaştırğan häm häykälgä oxşağan yözlärçä qıyalar, yılğalarnıñ üzänleklärdä açqan tunnel’läre…Fantastik planetanı xäterlätüçe tabiğate belän keşene tañ qaldıruçı Kapadokiya. Köndälek borçular cixerle tayaq belän qağılğan şikelle oçıp kitä torğan urın…
Bu tawış-tınsız qarşığızda toruçı cirlek yıllarnıñ şahite. Mäğarälärdäge tormışlarğa, borıñğı śivilizaśiyälärneñ êzlärenä küzläregez êlägep qalır, tağın da kübräk kürergä, tağın da kübräk öyränergä, tağın da ozaqqa qalırğa telärsez, ul sixerläwçe atmosferadan ayırılırğa telämässez.
Kapadokiyanıñ tarixı 60 million yıllıq. Cirlektäge yanartawlar atqan lavalardan qıyalar barlıqqa kilä. Yañğır häm cil millionnarça yıl älege tawlarnı “aşap” forma birä. Keşelär cir östendä kürenä başlawğa, bu tawlar alarnı êssedän, suıqtan häm yırtqıç xaywannardan saqlıy. Östäwenä tuqlanu ixtiyacların qanäğat’länderü öçen cirlektä bik matur yılğa ağa: Kızılırmak. Yanartawlarnıñ qabat aktivlaşuı keşelärne bu urınnarğa cirläşüdän tuqtatıp tora. Ämma soñınnan alar qabat biregä kilä. Çönki ğadi genä qorallar belän dä tufta barlıqqa kilgän mäğarälärne kiñäytep yäşi alalar. Şulay itep, Anadoludağı berençe keşelärdän başlap här çorda Kapadokiyada utraq tormış êzläre oçrıy.
Biregä kilep urnaşuı bilgele berençe śivilizaśiyä – assiriyälelär. Alar Anadoluda berençe säwdä koloniyäsen tözi. Säwdä, xoquq, öyläneşü belän bäyle tärtiplär kertelgän häm “Kapadokiya taqtaları” bularaq tarixqa kergän çöyyazulı tekstlar da assiriyälelär zamanında barlıqqa kilä. Alardan soñ cirlekkä kilep urnaşqan xettlar Kapadokiyada saqlanu maqsatınnan cir astı kiçüläre açqan berençe xalıq bula. Höcüm waqıtında här öydän cir astına caylı ğına töşärgä mömkinlek birüçe tar koridorlar, alarnı qaplawçı zur tügäräk taşlar häm cillätü sistemasın xettlar uylap taba. Alardan soñ bu cirlärne utnıñ izge buluına ışanuçı farsılar qulğa töşerä. Vulkannar atuçı urın alarnıñ ışanuları belän bik turı kilä. Farsılar cirlekne “matur atlar yağı” mäğ’näsendäge Katpatuka süze belän atıy.
Kapadokiya bügen Nevşehir, Niğde, Kayseri häm Kırşehir qalaları arasındağı töbäkne qaplıy. Êlek ul tağın da kiñ mäydanğa cäyelgän bulğan. Tavr tawları, Malatiya häm Könçığış Qara diñgezgä qadär kitüçe cirlekneñ ataması bula ul Kapadokiya.
Kapadokiya êlek-êlektän säwdä yulları kiseşkän strategik noqtada urın ala. Könçığışqa baruçılar monnan ütä, quna yäisä kiräkle äyberlären ala.
Rim çorında Kapadokiya, ähämiyätle buluı arqasında, imperatornıñ töbäge bula. Küp täñrele dinnargä tabınuçı cirlek zolım arqasında Qudüs-İyerusalimnan qaçqan xristiannarnı da üzenä sıyındıra. Tabiğat’ moğcizası bulğan üzänleklär, tuf tawlarğa xetlar yasağan mäğarä häm cir astı tunnel’läre Anadoludağı berençe xristiannarnıñ sıyınu urını bula. Yaña dinneñ täwge wäkilläreneñ biregä kilü maqsatı barı üz ışanuların cäyelderü tügel. Barısınnan da alda cannarın qotqarırğa häm saqlarğa telilär. Şulay itep Kapadokiya häm cir astı şähärläre bu yaña mösafirlarğa üzenä xas tözeleşe belän xezmät itä, “ülemnän soñ mäñgelek yäşäw” töşençäse häm tormışnıñ närsägä oxşawı turında uylanularına êtärä. Xıyalğa oxşağan formalar xristianlıq ışanuında gel êzlänelgän utopik dön’yağa oxşatıla. Därviş häm “çirkäw ataları” bularaq bilgele yepiskoplar Kapadokiyanı şuña kürä saylıy. Tawlarda çoqıp yasalğan öylärgä monastır’ häm çirkäwlär östälä. Här mizgeldä uyaw toruçı, ämma ışanıçlı urında buluların belüçe berençe xristiannarnıñ sanı torğan sayın arta. Tik uqıy-yaza aluçılar küp tügel häm bik azı ğına latin telen belä. Şuña kürä räsem sänğatenä möräcäğat’ itälär. Ğaysäneñ tormışı häm İncildäge xikäyälär özleksez räweştä çirkäw divarlarına töşerelä. Bu räsemnär çornıñ dini, mädäni häm sośial’ xälen yaqtırtuı yağınnan ähämiyätle.
Kapadokiya töbägendä yözdän artıq çirkäw häm käşänä bar. Cirlek monastır’ sisteması başlanğan urın bularaq qabul itelä. Çirkäwlärneñ ähämiyätle öleşe UNESCOnıñ Bötendön’ya mirası isemlegendäge Görämä açıq hawa muzeyında saq astına alınğan xäldä. İñ iğ’tibar cälep itüçelär – Qarañğılıq çirkäwe, Yılanlı çirkäw häm Almalı çirkäw. Bolar arasınnan Qarañğılıq çirkäwe ayırım urın alıp tora. Çönki qorılmağa yaqtılıqnıñ bik az ütep kerüe divar häm gömbäzdäge räsemnärne zarar kürüdän saqlağan.
1700nçe yıllarnın başında patşalıq tarafınnan arxeologik äsärlärne êzlärgä cibärelgän franśuz säyäxätçe Pol Lukas Kapadokiyägä kilä häm andağı küreneşkä xäyran qala. Ul tawlarnıñ êçendä barlıqqa kilgän öylärdä yäşäwçe keşeläre, tösle divar räsemnäre belän bizälgän çirkäwlär häm tunnal’läre belän moña qadär bilgele bulmağan şaqqatqıç dön’yanı kürä.
“Kızılırmaqnıñ qarşı yarındağı borıñğı qorılma qaldıqların kürgändä äytep bulmastay xäyranlıq kiçerdem. Bolar küpsanlı hiç kürelmägän piramidalar ide. Bolarnıñ sanı 2 yäisä 3 yöz tügel, 2 meñnän artıq ide,”-dip söyli ul soñınnan biredä kürgännäre xaqındağı säyäxätnamäsendä. Tik bu añlatuları şulqadär çınbarlıqqa oxşamağan bula ki, saray rizasızlıq belderä häm säyäxätçe yalğanda ğayeplänä. Patşa Lui 14nçe älege süzlärne raslaw öçen İstanbuldağı ilçesen cibärä. Kapadokiyağa barğan diplomat ta kürgännärenä şaqqata häm säyäxätçeneñ döres söyläwen sarayğa belderä. Şulay itep, Pol Lukas Kapadokiyanı Awrupağa tanıtqan berençe keşe bula.
Śivilizaśiyälärneñ, mädäniyätlärneñ, dinnärneñ bergälege ul – Anadolu.. Här cirlegendä törle häm şaqqattırğıç xikäyälär kilep çığa. Kapadokiyä Anadolunıñ urtasında ähämiyätle yullarnıñ häm bik küp törle mädäniyät, ışanu häm fälsäfäneñ kiseşü noqtasına äwerelä.
Xristianlıq monda üsä, yaña dinneñ taraluında Anadolu cirläre ähämiyätle rol’ uynağan. Çornıñ êzlären saqlawçı qıyalarda yasalğan distälärçä çirkäw, yözlägän bülmä häm sanı bulmağan tunnel’lär ğasırlar ütkännän soñ ışanunıñ köçen, keşelärneñ yärdämläşüen häm nıq toruın kürsätä bezgä.
Kapadokiya sixerle äkiyät şikelle añlatıluçı, yä ber fil’mnıñ säxnäse yäisä dön’ya tışındağı urın bularaq kürenüçe, xıyal belän çınbarlıq ber-bersenä ürelgän, tiñsez häm iskitkeç cirlek. Meñnärçä yıllıq borıñğı śivilizaśiyälärneñ êzlären saqlıy. Alar buyınça barğanda qoyaşnıñ çığuın yäisä batuın ber qıyanıñ östennän küzätä alasız, hawa şarına utırıp yäisä atlarda safariğa çığıp küz yawın alırlıq urınnarnı qarıy alasız…
Avtor: Näslihan Däğirmäncioğlu
