Anadolunıñ berençe xastaxanäse Asklepion

Bergama patşalığınıñ başqalası Pergamon - Rim imperatorlığınıñ könçığıştağı üzäge. Borınğı däwerdän başlap bügenge çorğa qadär şaqtıy sivilizasiyäne qabul itä. Avangardları belan üz çorınıñ aldınğı şähärlärennän berse bula ul.

Parşömen täwge tapqır Pergamonda icat itelä, ike yöz meñ tomlıq kitap bulğan Aziyanıñ berence häm iñ zur kitapxanäse şuşı şähärdä. Basımlı su tufraq ütkärgeç belän berençe tapqır qudırılğan urın da Pergamon, häykällärgä toyğılar täwge tapqır çağıldırılğan urın da. Miğmarlıq, sänğät, şähär planlaştıru häm sälamätlek saqlaw mäs’äläsendä bügenge sivilizasiyanıñ äydäp baruçısıdır şuşı kürkäm qala. Ämma anı başqa borınğı şähärlärdän ayırmalı qılğan üzençälek - dönyanıñ täwge xastaxanälärneñ berse, yäğ’ni Asklepion izge mäydanına iyä buluı.

Sälamätlek täñrese Asklepios sälamätlek saqlaw ölkäsendä şul xätle sälätle bula ki, anıñ yärdämendä ülemnär azaya. Näq menä şuşı täñre isemennän salınğan ğibadätxanä häm şifa üzäkläre bula Asklepionnar.

Êlinistik däwerdän başlap Rim imperatorlığı çorına qadär qullanıla, sannarı ike meñgä citä. Tabiblekneñ, medisinanıñ simvolı bulıp qabul itelgän tayaqqa bäylängän yılan täwge märtäbä biredä qullanıla başlıy.

Bügenge xastaxanälärdän ayırmalı bulsa da xastalar sawığu öçen kitkän, tabiplär däwalağan urın bu. Bügenge bez iyäläşkän xastaxanälärdän ayırması nidä soñ?

Şaqtıy awıru däwalansa da, här xasta qabul itelmi ide. Ülemçel awırularnıñ häm balağa uzğannarnıñ kerüe tıyılğan bula. Ber riwayätkä kürä, bügen Viran qapqası bularaq belengän kerü qapqasında “Biregä ülem kerä almıy” dip yazıla. Qapqadan kergän xastalar yaqınça ber çaqrım ozınlığındağı “Via Tecta” yäğ’ni “İzge yul”dan yörep kerü işeğaldına barıp citä. Bu işeğaldında alarnı sälamätlek üzägenä kemneñ baraçağına qarar biräçäk ruxani tabiblär kötä. Däwalanuı mömkin bulmağan xastalar biredän kire qaytıp kitärgä mäcbür bula. Qalğannarı isä ul mizgeldän soñ sälamätlänäçägenä ışanıp adım yasıylar. Könbatış Anadolunıñ şuşı iñ möhim sälämätlek saqlaw üzäge Bergama Asklepionnı kiñäş belän, ışandıru ısulı belän däwalanu yasalğan urın bula.

Sälamätlek saqlaw üzägenä qabul itelgän awırular başta izge basseynnarda yuıla, üzlärenä birelgän aq kiyemnärne kiyä häm teläk teli. Şifalı häm izge basseynnarnıñ yanında yoqı bülmäläre bula.

Asklepionda töş yulı belän ışandıru däwalanuı ütkärelä. Yoqı bülmälärenä alıp barılğan xastalar kürgän töşlären monax tabiblärgä añlatırğa tiyeş. Töşneñ yullaması qayçağında bik açıq häm anıq, qayçağında da monaxlar tarafınnan añlatunı zarur qılaçaq qadär butalçıq bula. Monaxlar töşneñ mäğ’näsen çişkännän soñ däwalaw başlana. Çönki borınğı çorda töşlärneñ uzğan çorlardan häm kiläçäktän xäbär birüenä ışanıla, döres mäğ’lümatkä ireşüneñ töp êlementı bularaq qabul itelä.

Asklepion ğibadätxanäsendä baş awırtudan suqırlıqqa, qısırlıqtan isteriyägä, cäräxätlärdän paraliçqa qadär törle awırular däwalana. Törle xastalıqlar öçen törle däwalanu ısulları bula. Qullanılğan ısullarnı borınğı çornıñ tanılğan söyläm ostası Balıkäsirle Aristides yärdämendä öyränäbez. Üze dä küp tapqırlar Asklepionğa kitä häm däwalana Aristides. Anda qalğan çaqta kürgän töşlärne, başqarılğan däwalanu ısulları häm däwalanu barışların “Hieroi Logoi” yäğni “İzge süzlär” isemle äsärendä añlata. Qitapta yazılğannarğa kürä, däwalawnıñ töp êlementı ışandıru ide häm monax tabibläre täñre isemennän kiñäş-täqdimnär yasıy.

Awırunıñ sälamätlänäçägenä, monaxlarğa häm tabiblärgä ışanu bik möhim ide. Açlıq, susaw däwalawları, balçıq vannaları, şifalı su, üsemlek mayları belän yasalğan massajlar däwalaw ısulları arasında bula.

Ayıruça qoyaş häm su terapiyäläre dä başqarıla ide Asklepionda. İzge häm zur barlıq bularaq kürengäne öçen sunıñ urını ayırım ide. Psixoterapiya ğamällärendä sunıñ yaxşırtuçı köçennän faydalanıla ide. İzge basseynnarda yuınu häm izge çişmädän su êçü - häm başqarıluı zarur mäcbüri ğamäl, häm dä däwalawnıñ ber öleşe ide. Ğibadätxanäneñ yanında tire xastalıqlarında yaxşı kilüe belengän termal su da bula.  Şifalı sular bulğan urınnarğa SPA dip äytelä. Bügenge köndä dä qullanılğan şuşı süz SPA latinça “Salus Per Aqua” süzläreneñ qısqartılğan variantı häm “sudan kilgän sälamätlek” mäğnäsenä turı kilä.

Asklepionda su terapiyası qadär qoyaş terapiyasına da ähämiyät birelä. Çönki qoyaşnıñ keşegä yaxşı buluı ul däwerdä dä belenä. Älbättä, qoyaş täñrese Apollonnıñ sälamätlek täñrese Asklepiosnıñ ätise buluınıñ yoğıntısı da bula bu terapiyağa birelgän ähämiyättä. Xastalar qoyaşta qızınıp, häm tabınğan häm izgeläşkän, häm dä şifa tapqan bula.

Muzıka, kitap uqu häm teatr uyınnarı, spektakllär dä däwalawnıñ ber öleşe bula. Xastalarnıñ ruxın yuğarı totu öçen töbäk xalqı çaqırılğan festivallär oyıştırıla, şiğir häm muzıka bäygeläre ütkärelä.

Bergama Asklepionında ütkärelgän qazılmalarda sawıqqan xastalarnıñ isemnäre häm räxmät süzläre yazılğan yazu taşları tabıla. Belgeçlär bu yazularnıñ keşelär kürä alaçaq urınğa êlenep quyıluın, bu räweşle ğibadatxanäneñ ışanıçlı buluı pasiyentlarnıñ üzlärennän citkerelüen söyli. Qazılmarda ayıruça ênä, pıçaq, spatula, kistergeç, forseps kebek medisina qoralları da tabıla. Fäqat bu üzäktä mäcbüri bulmıy torıp xirurgiya çaraları saylanmağan.

Êlinistik, Rim häm Ğosmanlı çorlarına qarağan qatlamnar arqasında YUNESKO Bötendönya mirası isemlegeneñ “Küp qatlamlı mädäniyät peyzaj mäydanı” kategoriyasenä kertelä Bergama borınğı qalası. Bu kürkäm şähärneñ medisina häm psixoterapiya çaraları başqarılğan Asklepion ğibadätxanäse keşene üzäkkä aluçı möğamäläse belän iğtibarnı cälep itä. Öç meñ biş yöz keşelek teatrı, kitapxanäse häm izge alannarı belän, yıllar buyı törle geografiyalardan kilgän awırularğa xezmät birä. Bügenge kön keşese bügen sälamätlege öçen törle êzlänülär artınnan çabıp yörsä, nigezdä oxşaş terapiyalärneñ meñnärçä yıl êlek Bergama Asklepionında qullanılğan buluı belenä.

Näslihan Däğirmäncioğlu

“Säyäxätnamä” häm Äwliyä Çäläbi | TRT Tatarça

 

Homer häm anıň mäşhür äsärläre “İliada“ belän “Odisseya” | TRT Tatarça