Anadoluda tuğan berençe fälsäfäçelär
Berwaqıt Anadoluda 23/2023
Berwaqıt Anadoluda 23/2023
Qayçandır atomnı “iñ keçkenä häm bülenmäs kisäkçek” dip atadılar. Qayçan diyärsez? Atom, bez uylağannan ayırmalı bularaq, xäzerge çor açışlarınıñ berse tügel häm bu bilgelämä dä bez yäşägän waqıtqa qaramıy. Bügen atom bu räweşle bilgelänmi. Anı bülenä almawçı diyüçelär borınğı fälsäfäçelär. Bar närsäneñ asılın êzläw uyı tarixqa antik çor häm fälsäfäneñ täwge 7 aqıl iyäseneñ berse bularaq kerep qalğan Falestan başlana. Ul Milet şähärennän bula. Törkiyäneñ xäzerge Aydın töbäge ul çaqta Milet dip atala.
Falesqa qadär ioniyalılar här närsäneñ täñrelär tarafınnan planlaştırıluına häm idarä itelüenä ışana. Fales isä tabiğat’ küreneşlären, keşe räweşle täñrelär belän açıqlaw urınına, küzätep çınbarlıqqa ireşergä tırışa. Fänni fikerneñ barlıqqa kilüendä dä bälki berençe adımnı ul yasağandır. Fales här äyberneñ töp matdäse häm nigezeneñ närsä buluı turında qızıqsına. Aña mifologik açıqlawlar ğına citmi. Ul sunı analizlap tabiğat’täge täêsiren tikşerä. Küzätü häm aqılğa nigezlängän açışlar näticäsendä tabiğat’täge här närsäneñ nigeze belän bäyle fiker belderä. Fales fikerlären yazıp barmağan. Şuña anıñ turındağı mäğ’lümatlarğa antik fälsäfäneñ iñ ışanıçlı çığanaqlarınnan berse bularaq qabul itelüçe Aristotel’ aşa ireşä alabız. Ul Falesnıñ tikşerenülär näticäsendä härnärsäneñ asılında su buluı, här närsäneñ su belän başlanuı fikerenä kilüen söyli. Bügen bu fikerneñ döres bulmawın beläbez. Ämma Falesnıñ şulay başlanğıçnı, här närsäneñ asılın êzläwe – kiläçäktä fälsäfäneñ atası bularaq iskä alınuına kiterä. Annan soñ kilüçelär mäs’äläne tağın da tiränräk tikşerä. Häm hu êş atomnarğa barıp totaşa.
Falestan sonğı fälsäfäçelär Anaksimandros häm Anaksimen şulay uq Milettan. Çınlıqta bu atalğan fiker iyäläre tarixta bilgele täwge fälsäfä mäktäbeneñ berençe wäkilläre… Häm inde üzegez dä añlağansızdır: tarixtağı täwge fälsäfä mäktäbe Anadolunıñ könbatışındağı Miletta tözelä. Ul borınğı grek fälsäfäseneñ märkäze bularaq qabul itelä. Fales, Anaksimandros häm Anaksimen – “İyoniya mäktäbe” bularaq bilgele bu belem uçağında fikerläw tradiśiyäse barlıqqa kitergän şäxeslär.
Fälsäfä belän qızıqsınmasağız da Falesnı üz isemen yörtüçe matematik teoremaları aşa beläsezder. Ul sunı analizlağannan soñ anıñ üle bulmawın, kiresençä, tormış birüçe, här formağa kerä, här cirgä citeşä aluçı matdä buluın açıqlıy. Fales sunı tikşergändä, klimat häm kük yözen dä küzätä. Yoldızlarğa qarap yünäleş tabu, magnitnıñ tartu täêsire - fiker iyäseneñ qızıqsınğan temaları arasında. Ul tügäräk häm poçmaqlar turında teoriyälär uylap taba. Miletlı Fales fälsäfäçe genä tügel, matematik, astronom häm berençe su injenerı da.
Falestan soñ Milet mäktäbeneñ ikençe fälsäfäçese Anaksimandros bula. Ul da Milet qalasınnan. Anaksimandrosnıñ tormışı turında ällä-ni mäğ’lümatqa iyä bulmasaq ta, äsärläre xaqında beläbez. Çönki ul, Falestan ayırmalı bularaq, fikerlären yazıp baru tradiśiyäsen başlağan fälsäfäçe. Anaksimandros tabiğat’ fälsäfäçese häm tikşerenüçese. Ul küzätülärgä tayanıp fikerlären belderä. Yäğ’ni kürenmägän, xıyalıy êlementlar urınına, tabiğat’neñ kürengän yözen tikşerä. Anaksimandros ta tormışnıñ suda başlanuı turındağı fikerne üz itä: qayçandır barlıq cirlärneñ su astında buluı, waqıt uzu belän sularnıñ çigenep cir kisäkläreneñ yuğarığa çığuın söyli. Fälsäfäçe sudan başlanğan tormışnıñ cirdä däwam itüen alğa sörä. Anaksimandros qoyaş säğaten uylap taba, ay häm qoyaş totılu, cir teträwlärneñ säbäben tikşerä. Anıñ tağın ber üzençälege bar: dön’ya kartası belän bergä cihannıñ modelen yasarğa mataşqan berençe keşe ul. Anaksimandros fikerençä, cir – iñe buyınnan ozın zur śilindr formasında häm cihannıñ üzägendä.
Milet mäktäbeneñ soñğı fälsäfäçese Anaksimen. Ul da Milet qalasınnan. Anaksimen ğalämneñ hawanıñ törle formalarğa kerüe näticäsendä barlıqqa kilüen farazlıy. Ul matdä töşençäsenä bäyle fikerne urtağa çığarğan fälsäfäçe. Soñraq 4 töp êlement sanaluçı hawa, su, tufraq häm ut belän dä berençe bulıp Anaksimen êş itä.
Milettan bik yıraq bulmağan şähärdä tuıp-üskän Êfeslı Geraklit – tağın ber İyoniya fälsäfäçese. Borınğı çorda anı añlaşılmawçı häm tänqıydi stile arqasında “qarañğı” dip tä yörtälär. Ul ğalämneñ daimi räweştä üzgäreştä buluın alğa sörä. Bu fikerne bügen dä qullanıluçı “Ber ineşkä ike tapqır kerep bulmıy” cömläse belän añlatqan keşe ul – Geraklit.
Miletle fälsäfäçelär monıñ belän genä betmi, älbättä. İyoniya mäktäbennän soñ Levkipp häm Demokrit ta här närsäneñ asılın täşkil itüçe berençe töp matdäne êzli. Alar nigez bularaq qabul itelgän 4 êlement - hawa, su, tufraq häm utnıñ keçkenä kisäkçeklärgä bülenä alınuın alğa sörä. Älege kisäkçeklär küzgä kürenmäs däräcädä keçkenä häm bülenmi. Alarğa “bülenä almawçı” mäğ’näsendäge “atomus” iseme birelä. Şulay itep, Levkipp häm Demokrit “atomçılıq” ağımın başlap cibärä. Alar fikerençä, cihandağı här närsä sizep bulmıy torğan häm tağın da bülenmi torğan keçkenä atomnardan tora. Atomnar soñı bulmağan sanda häm buşlıqta xäräkät itälär. Atomçılıq yaqınça 2500 yıl êlek fännärgä yaña disśiplina östi, yäğ’ni bügenge fizikanıñ nigezen barlıqqa kiterä.
1800nçe yıllarnıñ axırı -1900nçe yıllarnıñ urtalarına taba atomnıñ iñ keçkenä kisäkçek bulmawı, anıñ êlektron, proton häm neytronnan toruı isbatlandı. Fizika dön’yasında tağın ber soraw tudı: “Bu atom astı kisäkçekläre dä bülenä alamı?” Zur qızıqsınu häm dulqınlanu belän tikşerenülär başlandı. Näticä bilgele buldı: keçkenä proton häm neytronnar bülenmäs tügel. Bügen atom turında söyläşkändä kvarklar häm leptonnar terminnarın qullanabız. Xäzer fiziklarnıñ dulqınlandıruçı yaña soraw bar: kvarklar häm leptonnar kisäklärgä bülenä alamı, alardan da keçkenä kisäkçeklär barmı?
Keşelärneñ fängä säyäxäte bezneñ êrağa qadär 600 yıl êlek matdäneñ tözeleşen tabu häm açıqlaw teläge belän bu cirlärdä başlıy. Antik çornıñ monda tuıp üskän täwge fälsäfäçese Fales miflarğa qarşı çığa häm tabiğat’ küreneşlären küzätügä tayanıp açıqlarğa tırışa. Bu ısul näticäsendä fiker raśional’ häm fänni üzençälekkä iyä bula, mifologik qaraşlar artqa çigenä. Bu yañalıq keşelekneñ dön’yanı añlawı öçen yaña teoriyälär çığuına yul aça.
Könbatış Anadoludağı Milet mäktäbendä fälsäfäçelär tabiğat’ne küzätep cihan serlären açıqlarğa tırışa. Şähär şuña da fän üzäge bularaq telgä alına. “Matdä närsälärdän tora häm anı iñ keçkenä kisäklärgä bülergä mömkinme?” sorawı macarağa äwerelep pozitiv fängä iltä. Falestan başlap Levkippqa qadär däwam itkän prośesstağı fälsäfäçelär dälilgä nigezlängän fänneñ başlanğıçı bularaq qabul itelä. Alar Galiley, N’yuton, Êynşteyn häm başqa fiker iyäläreneñ tikşerenüläre, teoriyälärenä ilham, yünäleş birä. Şulay itep, Anadolu fälsäfäçeläre böten keşelekneñ yazmışında ähämiyätle rol’ uynıy.
Avtor: Näslixan Däğirmäncioğlu
