Amerika kire qaytamı?

20 nçı ğıynwardan başlap Djo Bayden AQŞnıň 46 nçı ilbaşı bularaq wazıyfasına kereşte. Bayden soňğı 70 yılda iň küp tawış cıyıp prezident bulıp saylanğan demokrat kandidat bularaq tarixqa kerep qaldı.

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  iminlek tikşerenülӓre direktorı dośent doktor Murat Yӓşeltaşnıň mӓs’ӓlӓ belӓn bӓyle aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Noyabr’dӓn ğıynwarğa qadӓrge çor farazlanğança butalçıq, tӓrtipsez ide. Tramp wazıyfasın tınıç rӓweştӓ tapşırmas dip kötelsӓ dӓ waqıyğalarnıň bu xӓlgӓ kilep citӓsen berӓw dӓ çamalıy almadı.

6 nçı ğıynwarda Amerika tarixında tӓwge tapqır şundıy xӓl küzӓtelde: Tramp tarafdarları Kongress binasına bӓrep kerde. Ӓlege waqıyğada 5 keşeneň ğomere özelde, AQŞnıň dönya külӓmendӓ naçarayğan imidjı bötenlӓy yuqqa çıqtı. Qanlı basqınnan soň Trampnı ikençe tapqır wazıyfasınnan alu öçen tawışqa quyu ütkӓrelde. AQŞ başqalası Vaşington Ğıyraq başqalası Bagdatta kürep iyӓlӓşkӓn küreneşlӓrgӓ şahit buldı. 25 meňnӓn kübrӓk Amerika ğaskӓre başqala uramnarına barrikadalar quydı, Kongress binası êçenӓ urnaştı. Bu waqıyğalar küzӓtelgӓndӓ AQŞta koronavirustan ülgӓn keşe sanı könenӓ 4 meňnӓn arttı. Bayden hӓlakӓtne üz östenӓ aldı dip ӓytü ber dӓ yalğış bulmas. Djo Bayden nindi Amerika tözergӓ teli soň?

Bu sorawğa Bayden hӓm törkemeneň cawabı bik anıq kürenӓ. Bayden “Amerikanıň kire qaytuın “ telӓwen açıqladı. Bu süzlӓr  küplӓr  tarafınnan Baydennıň ğomumi bularaq êçke hӓm tışqı sӓyӓsӓt aňlayışın kürsӓtüçe nigez itep qabul itelde. Amerikanıň kire qaytuı nӓrsӓne aňlata?

Baydennıň tışqı sӓyӓsӓt qısasın bilgelӓwçe bu totışınıň berençe öleşen Amerika citӓkçelegen qabat torğızu barlıqqa kiterӓ. Dӓwlӓt sӓrqӓtibe Blinken alğa sörgӓnçӓ, AQŞ global’ sistema belӓn citӓkçelek itmӓsӓ, ul qaldırğan buşlıq avtoritar köçlӓr belӓn tutırıla hӓm bu xӓl xalıqara sistemada totrıqsızlıq tudıra. Bayden tışqı sӓyӓsӓttӓ başta Amerika liderlığın kire qaytarırğa omtılırğa tiyeşlegen belӓ. Bu liderlıqnıň ike komponentı bar. Berençese - AQŞnıň cimerelgӓn imidjın kire qaytaru, ikençese – Qıtay hӓm Rusiya  qarşında köçle liderlıq poziśiyӓsen torğızu.

Bayden aldındağı ikençe möhim mӓs’ӓlӓ – xalıqara oyışmalarnıň ӓhӓmiyӓten qabat arttıru. Tramp dӓwerendӓ AQŞnıň  BMO, NATO, Bötendönya sӓlamӓtlek saqlaw oyışması kebek dominant xalıqara oyışmalar belӓn problemaları buldı.

Baydennıň tışqı sӓyӓsӓte berençe çiratta xalıqara oyışmalarnı qabat nığıtıp , bu oyışmalar aşa Amerika citӓkçelegen torğızuğa qorılğan. Bu kontekstta Bayden çorında Amerika tışqı sӓyӓsӓtendӓ küp’yaqlılıqnıň möhim urını bulaçağın ӓytӓ alabız.

Bayden aldındağı öçençe mӓs’ӓlӓ – dönya iq’tisadında Amerika liderlığın torğızaçaq yaňa tӓrtipkӓ salu buldıru. Biredӓ Tramp dӓwerendӓge AQŞ -Qıtay sӓwdӓ suğışları iskӓ töşӓ.

Djo Baydennıň Qıtaynı köndӓş itep kürüe bik açıq, lӓkin ul Qıtaynı Tramp yӓki Cömhüriyӓtçelӓr kebek kürmi. Milli qurqınıçsızlıq kiňӓşçese Sallivannıň  “Qıtay belӓn bergӓ yӓşӓw” formulasın tışqı sӓyӓsӓtneň töp sızığı itep kürsӓtüe Baydennıň Qıtay belӓn tawış-ğawğa çığarudan bigrӓk anıň belӓn kileşep Qıtaynı üzgӓrtü sӓyӓsӓte alıp baraçağın kürsӓtӓ.

Lӓkin Baydennıň iq’tisadi probleması Qıtay ğına tügel. Koronavirus êpidemiyӓse arqasında kilep çıqqan iq’tisadi xӓl Baydennıň iq’tisadi sӓyӓsӓten citӓrlek mӓşğul’ itӓçӓk kebek.

Bayden aldındağı dürtençe möhim mӓs’ӓlӓ – liberal’ tӓrtipne xalıqara xoquq hӓm qağıydӓlӓr nigezendӓ torğızu. Bu bӓylӓneştӓ xalıqara normalarnı torğızıp Amerika citӓkçelegendӓge imidj yuğaltuın ciňӓrgӓ tırışaçaq sӓyӓsӓt bilgeli alaçağın ӓytӓ alabız.

Bu maqsat AQŞnıň global’ sistemanı tere kileş saqlıy torğan dönyakülӓm qağıydӓlӓrgӓ yaňa tӓrtipkӓ salular kertüne kirӓkle qıla. Monıň öçen AQŞqa tağın da kübrӓk berlektӓş kirӓk.   

Bu 4 mӓs’ӓlӓ AQŞnı xalıqara sistemağa kire qaytara alamı digӓn soraw bik möhim. Baydennıň Tramptan alğan hӓlakӓt hӓm dönya sӓyӓsӓteneň üzgӓrüçӓn xarakterı monı tormışqa aşırunıň bik qıyın buluın kürsӓtӓ.