Aspendos moğcizaları

Bügenge yazmabızda süz antik çorda, bik keçkenä şähär buluına qaramastan, Rim säwdäseneñ ähämiyätle noqtalarınnan berse bulğan borınğı Aspendos qalası turında baraçaq. Bügen ul Antaliyäneñ Serik rayonına kerä. Aspendosqa Urta diñgezgä baru mömkinlege birüçe Köprüçay yılğasınıñ yänäşäsendä nigez salalar.  Qala tiz arada üsä häm Urta diñgezdäge säwdä äyläneşendä üz urının ala. Aspendos üz aqçasın bastıra başlıy häm ul Urta diñgez däwlätläreneñ barısında ütä torğan şaqtıy qıymmätle aqça berämlegenä äwerelä. Torğan sayın bayığan qalanıñ iñ ähämiyätle kerem çığanağı isä sezne ğacäpländerergä mömkin, ul- toz! Äye, yılğa yärdämendä başqa Urta diñgez bazarlarına zäytün, yözem häm aşlıq ta iltälär, ämma şähär xalqı keremeneñ  iñ küp öleşen tozdan ala.

Antik çor - mifologiya häm legendalarnıñ ber-berse belän bäylängän waqıtı. Çönki täñrelär, alihälär häm alarğa bağışlanğan qorılmalar, sänğat’ äsärläre  ul däwerdä yäşäwçelärneñ tormışlarınıñ zur öleşen alıp tora. Yözlärçä mädäniyätne üz êçenä sıyındırğan Anadolu kiñleklärendä bälki dä şunıñ arqasında bik küp xikäyä häm miflar oçrıy. Alarnıñ berse Aspendos belän bäyle…

Xikäyägä qarağanda, imperator qızın kiyäwgä birergä qarar qıla, tik ber şart belän: kiyäw bulası keşe şähär öçen iñ faydalı äsärne yasarğa tiyeş. Bilgele, imperator qızınıñ qulına däğ’wa qıluçılar bik küp qorılma täq’dim itä. Ämma äti keşeneñ yörägenä ikese ayıruça may bulıp yata. Berse – qalağa bik yıraqlardan su kiterüçe akveduk, ikençese – iskitkeç matur teatr. Suütkärgeç şähärneñ su qıyınlıqların xäl itäçäk – imperator anı saylarğa teli. Ämma mädäniyät belän qızıqsınuçı qızı ätisen teatrnı saylarğa mäcbür itä. İmperator üze dä anıñ täêsirle akustikasına häm arxitektur neçkäleklärenä xäyran qala. Şulay itep ul qızın teatrnı tözüçegä birä.  Mif şundıy. İmperatornıñ ni öçen qarar qıluda awırsınuın añlarğa bula, çönki akveduk belän amfiteatr bügen dä ber-berse belän yarışa. Beräwlär öçen Aspendosta iñ ähämiyätle detal’ – injeneriya alğarışı sanaluçı suütkärgeç bulsa, ikençeläre öçen - akustika şedevrı bulğan teatr.

Süzne Aspendos akvedugınnan başlıyq. Äytep quyıyq, bez bersen ikençesennän östen kürmibez, barı yazmabızda sunıñ Anadoludağı yulçılığın añlatuıbız öçen başta suütkärgeç turında söylibez. Aspendos akvedugı antik däwer su yulları arasında bügengä qadär saqlanğan iñ güzäl ürnäklärneñ berse. Xäzerge injenerlar da anı  gidrotexnika şedevrı dip sanıy. Älege suütkärgeç arxeologlar öçen ayırım ähämiyätkä iyä, çönki dön’yada bu akveduklarnıñ ällä-ni ürnäge yuq.  

Aspendosta baştaraq suğa ixtiyacnı susaqlağıçlar häm qoyılar qanäğat’länderä. Rim çorında isä injenerlar qalanıñ tön’yağındağı Taurus tawlarınnan häm üzänleklärennän su kiterü öçen su yulı sisteması tözi. Uyılğan taş bloklarınnan toruçı bu kanal belän 25 çaqrım yıraqlıqtağı sunı şähärgä kiterälär.  Ul zinnätle Aspendos akvedugına kilep citä häm anıñ oçındağı qal’gälärdä cıyılıp bara. Bu qal’gälär sunıñ basımın cayğa sala häm şähärgä su taratunı täêmin itä.

Asılında, sunıñ akveduklar aşa kiterelüe Rim çorı injenerları öçen ğadäti çişeleş. İmperiyädäge qalalarda su probleması yış küreneş bula. Şuna akveduqlar kiñ qullanıla. Ämma Aspendos suütkärgeçlärendä qullanılğan texnika ul çordağı başqa akveduklardan bik alğa kitkän. Alar sifon sisteması häm su manaraları şikelle qatlawlı êş prinśibına iyä. Şuña kürä yuğarı injenerlıq talantı sorıy. Sunıñ ağım tizlegen köyläwçe häm bügengä qadär saqlanıp qalğan ike sifon ul çordağı injeneriyäne añlaw nisbätennän ähämiyätle. Monnan tış, akveduknıñ yasalu räweşe häm ul çordağı injeneriyä ireşkän noqta bügenge belgeçlärne xäyran qaldıra. Anıñ belän bäyle äle xaman tikşerenülär alıp barıla,  fänni mäqalälär bastırıla.  

İnjeneriyä nisbätennän şedevr bulğan suütkärgeç, arxitektura yağınnan da iskitmäle, êstetik êlementlarğa iyä. Forması, yasalu texnikası häm  osta taşçılığı kürüçelärne xäyran qaldıra.

Xäzer inde Aspendos teatrına kilik. Anı kürgän mizgeldä waqıt tuqtap qala. Dön’yadağı iñ yaxşı saqlanğan Rim çorı qorılması qarşında sulış alırğa onıtıp toraçaqsınız. Ul, niqadär yıllar ütüenä qaramastan, mäğ’rur kileş basıp tora.

Qorılma tamaşa urınnarı häm säxnä binası ber böten bularaq yasalğan häm bügengä qadär saqlanğan siräk Rim teatrları arasında urın ala. Funkśional’lek yağınnan da ul iskitkeç ürnäk bulıp tora. 15 meñ keşe sıydırışlı teatrnıñ iñ şaqqattıruçı urını isä ike qatlı säxnäse häm bu binanıñ êçke öleşe. Ul tulısınça märmär belän qaplanğan. Bügengä qadär bozılmıyça kilep citüe şul märmär qaplamalar arqasında mömkin bulğan.

Bu täêsirle urın 40 bağana, divar uyımnarına urnaştırılğan häykällär häm rel’yeflardan tora. Sänğat’çelär säxnägä çığa torğan 5 işek bar.  Teatrnıñ iñ yuğarı qatındağı 59 gömbäzdän toruçı arkalar isä keşeneñ xäyranlığın tağın da arttıra.   

Arxitekturanıñ sänğat’kä äwerelüen kürsätüçe bu teatrnıñ iñ täêsirle yağı – akustikası. Antik çorda arxitektorlar moña ayırım ähämiyät birä. Tawışnıñ döres taraluın  täêmin itü öçen alar grunt tözeleşen, cilneñ torışın häm utıru urınnarınıñ awışlığın isäpkä ala. Üseş alğan geometrik isäpläwlär näticäsendä ideal’ formanıñ tügäräk buluın açıqlıylar. Häm menä Aspendos amfiteatrı – säxnädä pışıldağan süz iñ yuğarı rätlärdä dä işetelä torğan akustika moğcizası. Teatrda tawışnıñ artqı rätlärgä qadär ber yuğaltusız barıp ireşüe öçen bronza kublar quyılğan buluı farazlana. Zurlıqları häm formaları törle bulğan bu kublar tögäl matematik xisaplawlar yasalıp urnaştırılğan bulırğa mömkin. Monnan tış, teatr tözeleşendä qullanılğan izvest’taşnıñ tawışnı yotuı häm qaytawaznı kimetüe bilgele.

Säxnä binasına kergändä ike yaqta urın alğan grekça häm latinça yazularda teatrnı tözügä şähärdäge ike bay bertuğannıñ yärdäm itüe äytelä.

Säxnä binası sälcüklelär çorında tözekländerelä. Anıñ tön’yaq häm kön’yaq manaralarındağı ştukaturka, qızıl zigzag räweşendäge bizäklär häm divarlardağı rel’yefları “Sälcükle sarayı” bularaq qullanıluı turında uylarğa êtärä. Qala Törkiyä cömhüriyäte çorına qadär ähämiyäten yuğalta. Ämma Mostafa Kämal Atatörekneñ tözekländerep qabat qullanu kürsätmäsennän soñ qabat däräcäse arta.  

Antik akvedugı häm amfiteatrı belän UNESCO Bötendön’ya mirasınıñ  waqıtlıça isemlegendä urın alğan Aspendosta iğ’tibarnı cälep itüçe başqa qorılmalar xaqında qısqaça söyläp üzabız. Bu çiktän tış kürkäm şähär ike qatlı ike meñ yıllıq  kibet binası, Rim munçaları, bazilikası, häykäl-çişmäse, parlament binası, ğıybadätxanäse, bağanalı, ämma divarları bulmağan galereyası belän här yıl meñnärçä turistnı üzenä tartıp tora.

Aspendos turında söyläw öçen bolay qısqa ğına waqıt citmi. Sez bu antik qala êçendä tiyeşençä gizärgä, teatrnıñ iñ öske rätendä utırırğa häm säxnädä pışıldap söyläşüçelärne üz qolaqlarığız belän işetergä tiyeş! Sezne başqa dön’yağa alıp kitüçe antik akveduknı, bigräktä kiçke qoyaş nurları töşkän mizgeldä, üz küzläregez belän kürergä, yözlärçä yıllar aşa ütep bügengä kilep citkän böyeklekkä şahit bulırğa kiräk.  

Avtor: Näslixan Değirmäncioğlu