Borınğı zaman dönyasınıñ Pärgä qalası

Borınğı zaman yäki borınğı şähärlär sezneñ öçen qızıqmı? Ul däwerlärdä keşelärneñ niçek yäşägänen, närsä belän şöğillänüen hiç uyladığızmı? Alarnıñ da qalır urınnarı, su, inanu kebek beznekenä oxşagan ixtıyacları buluın? İdarä räweşlären, säwdä yäki sänğätkä qağılışlı borçılularınıñ bezdän ayırmalımı, yuqmı ikänlegen uylağanığız buldımı? Häm böten şuşı sanap uzğan äyberlärgä borınğı śivilizaśiyälär yärdämendä ireşüebezne uylağanığız barmı? Näq’ menä böten bolarğa artığı belän şahit bulğan töbäkne añlatabız bügen. Anadolunıñ kön’yağında şundıy ber urın bar ki, “böten qawemnärneñ watanı” dip belenä, çönki här millättän keşeneñ kilep urnaşqan, mullıq ‘eçendä yäşägän töbäk şuşı urın: Pamfiliya!

Bügenge köngä kilep citkänçegä çaqlı şähärlär tözelä, şähärlär cimerelä, distälägän qawemne, śivilizaśiyäne kürä şuşı cirlär. Pamfiliya da bu śivilizaśiyälärneñ kübesenä qoçağın açqan töbäk bula. Bügenge köngä qarap añlatsaq, Antaliya vilayäten dä üz êçenä alğan häm Alaniyağa xätle cäyelgän töbäk ul Pamfiliya. Ağım suları häm keçkenä yılğaları küp bulğan, uñdırışlı tufraqlar östendä salınğan şähärlärdän tora Pamfiliya töbäge. Borınğı çornıñ mäşhür geografiya ğalime Strabonğa kürä, törle şähärlärdän kilep Troya suğışına quşılğan häm suğışnı ciñgän komandirlar kilep urnaşqan urın ul  Pamfiliya. Töbäkneñ “böten qawemnärneñ ile” dip yörtelüe dä şuşınıñ arqasında.

Pamfiliyanıñ bügenge köngä xätle kilep citä alğan iñ möhim şähärläre - Pärgä, Sidä, Aspendos häm Attaleia, yäğ’ni bügenge Antaliya. Här çorda möhacirlärne qabul itkän, geografik torışı arqasında suğışlarğa häm yawlap alularğa açıq ber töbäk Pamfiliya. Çönki Könçığış Urta diñgezdä xakimiyät urnaştırırğa teläwçelärneñ iñ êlek başqaruı zarur närsä Pamfiliyanı alu. Şuña kürä Böyek İskändär (Aleksandr) da, Rim imperatorları da ciñep alırğa teli, şaqtıy höcüm oyıştıra töbäkkä. Bu räweşle barı tik Pamfiliyanıñ ğına tügel, böten Anadolunıñ yazmışın bilgeläp quya alar.

Pamfiliya töbäge şähärlärennän Sidä häm Pärgäneñ ayırım urını bar. Şähärlärneñ ikese dä ber-berse belän yarışaçaq däräcädä möhim bula ul çaqta. İkeseneñ dä töbäkneñ başqalası buluı ixtimalı bik yuğarı, läkin andıy tögäyen mäğ’lümat yuq. Qayber tikşerenüçelär Sidäneñ, qayber tikşerenüçelär isä Pärgäneñ başqala buluı mäs’äläsendä qaraşlarnı alğa sörä. Başqala bulsın yäki bulmasın, här ike şähär dä iskitkeç qorılmaları häm tarixı belän uzğan däwerlärne anıq itep täq’dir itkännäre öçen ber-bersennän qimmätle.

Pärgäneñ iseme xett çöy yazularında “Parha” dip uza. Bu şähär tarixınıñ İon koloniyalarınnan tağın da äwwälgesenä qarawına dälil.  Pärgä – şähär planlaştıru nigezlärenä qarap tözelgän qala. Ber ük waqıtta Anadolunıñ iñ oyışqan şähärlärennän berse. Pärgä – häykäl çişmä-fontannarı, munçaları häm kolonnalı uramnardağı açıq su kanalları belän su kiñ qullanılğan “su qalası” äyterseñ!

Şuña kürä dä su çığanaqları, su yulları häm su qorılmaları belän iğ’tibarnı cälep itä. Älbättä, barı tik su qorılmaları ğına tügel, borınğı qalada buluı zarur böten däwlät qorılmaları bula Pärgädä. Miğmari häm sänğäti qorılmaları bulğan zur sport kompleksı gimnaziyası, şähär mäydanı häm borınğı teatrı belän iskitkeç ber qala!

Ul çordağı şähärlärdän şaqtıy ayırmalı kerü urını bula Pärgäneñ.  Tügäräk şäkeldäge manaraları häm manaralar belän ahäñle oval işeğaldı - Anadoludağı başqa borınğı şähärlärdän ayırmalı qıla Pärgäne. Manaralar formaları belän ber rättän tözeleş izmäse bötenläy qullanılmıyça salınuı belän dä iğ’tibarnı cälep itä.

Şuşı häykäl sıman kerü urınınnan başlap, qalqulıqtağı qal’ğağa qadär suzılğan 480 metrlıq kolonnalı töp uram - Anadoluda borınğı dönyadan bezgä kilep citkän iñ kürkäm yul. 22 metr kiñlegendäge bu yulğa iğ’tibar belän qarawçılarnıñ yözlärçä yıl äwwälgesenä qarawçı tägärmäç êzlären kürüläre mömkin. Kürkäm kolonnaları, här ike yağı mozaikalar belän qaplanğan uramı häm uramnıñ urtasınnan uzğan ike metrlıq su kanalı belän unikal’ ber şähär Pärgä. Bik êsse hawalar yäşängän şähärdä Pärgä xalqın ciläslätüçe kanal şähärne ikegä bülep quya häm yılğa tänrese Kestros isemenä salınğan ike qatlı monumental çişmä-fontanğa barıp citä. Şuşı fontannan tış şähärdä tağın öç häykäl sıman çişmä-fontan bar. Rim imperatorı Severus Septimius isemle fontan – borınğı çornıñ iñ täêsirle bulğannardan berse. Qorılmanıñ fasadında urnaşqan Artemis, Pärgä Artemise, Afrodit häm Êros häykälläre bügen Antaliya muzeyında saqlana.

Antaliya muzeyına barsağız ägär, anda täq’dim itelüçe äsärlärneñ kübeseneñ Pärgä qazılmalarınnan buluın kürep alırsız. Borınğı zaman yoldızlarınnan Pärgä miğmari-arxitektura äsärläre belän ber rättän ütkärelgän qazılmalarda tabılğan täñkälär häm bizäklär belän dä baylığın çağıldıra. Qullanılğan materialnıñ üzençälege häm unikal’ ütäleşe belän Pärgäle sänğätçeläre yasağan täñre, alihä häm imperator häykälläreneñ dönya külämendä dan-şöhrätkä iyä buluın da äytep uzıyq.

Başqa şähärlärneñ kübesendä bulğanı kebek Pärgäneñ dä su ixtıyacı baştaraq yañğırdan häm cirastı sularınnan täêmin itelergä tırışıla. Şuña kürä şähärdä küp sanda su saqlağıçın häm qoyını oçratırğa mömkin. İmperatorlıq çorında şähärneñ tora-bara ähämiyät qazanuı belän su ixtıyacı da arta. Şuşı ixtıyacnı qanäğätländerü öçen Pärgädä şaqtıy su qorılması salına. Kanallar, tyunnel’lär häm akvedukları belän 20 çaqrım yıraqlıqtan şähärgä su alıp kiterelä. Şuşı su qorılmaları basım-balans bäyläneşen bilgeläw yağınnan iğ’tibarnı cälep itä häm, älbättä, ul çaqtağı injenerlarnıñ şuşı mäğ’lümatkä, belemgä iyä buluı cähätennän dä.

Rimlılar şähärlärgä su täêmin itü, sunıñ citkerelüe häm taratıluı mäs’äläsendä qamilläşkän möxändislek-injenerlıq belemenä iyä bula. Texnologik belem täêmin itkän mömkinleklär belän alğı planğa çıqqan borınğı şähärlärdän berse dä Pärgä bula. Rim şähärlärendä su iñ êlek cämäğät’ urınnarına, xalıq su alğan basseynnarğa häm çişmä-fontannarğa, annan soñ munçalarğa häm su salımın tülägän şäxsi qullanuçılarğa, iñ soñğısı toraqlarğa citkerelä.

Su azayğan çaqta başta toraqlarnıñ, annan soñ räsmi oyışmalarnıñ suı özelä. Uramnardağı çişmä suınıñ özelüe bik siräk kürengän wazğiyät bula. Pärgädä dä şähärgä kiterelgän su kolonnalı töp uramnıñ urtasınnan uza häm ixtıyacğa qarap taratıla, annan soñ qaldıqlı sular şulay uq kanal sisteması belän cıyılıp çitläşterelä. Çönki yäşägän şähärlärdä xalıqqa açıq bädräflärgä, öy bädräflärenä häm kanalizaśiya sistemalarına da ähämiyät birä Rimlılar. Pärgä dä kanalizaśiya, qaldıq häm yañğır suları öçen yaxşı proyektlanğan kanalizaśiya sisteması belän iğ’tibarnı cälep itüçe şähär bula.

Pärgädäge tön’yaq häm kön’yaq munçaları – şähärneñ häykäl sıman häm kürkäm başqa su qorılmaları arasında. Munçalar – şähärneñ bügenge köndä iñ çıdam räweştä saqlanıp qalğan qorılmalardan. Bigräk tä kön’yaq munçada küp sanda ber-bersennän täêsirle häykäl tabılğan.

Här qatında ayırım mifolofik xikäyä añlatılğan rel’yefları belän tanılğan unbiş meñ keşelek teatrğa da tuqtalıp uzıyq. Pärgä teatrı – miğmari-arxitektura häm skul’ptura üzençälekläre belän iñ original’ borınğı teatrlar arasında kürsätelä. Qazılmalarda tabılğan Böyek İskändärneñ (Aleksandrnıñ) öç metrlıq monumental’ portret sınınıñ isä dönyada başqa ürnäge yuq.

Borınğı çorlardan bügenge köngä iñ yaxşı räweştä saqlanıp kilep citä alğan teatrı, stadionı, häykäl sıman çişmä-fontanı häm munçaları belän bez adım yasağan mizgeldän birle sixerläwçe säyäxätkä çığuıbıznı täêmin itüçe öste açıq muzey ul Pärgä. Borınğı zaman dönyasınıñ şuşı iñ bay, iñ mähabät häm iñ matur şähärlärennän Pärgäne häm su belän bulğan bäyläneşen añlattıq bügen bez.

Näslihan Däğirmäncioğlu