Ğabderräşit İbrahim icatında häm tormışında İstanbul
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 22/20
Tanılğan tatar din ğalime häm cämäğat’ êşleklese Ğabderräşit İbrahimnıñ icatında häm tormışında İstanbul
Bügenge yazmabıznı yazuçı häm tarix fännäre kandidatı, Bötendön’ya tatar kongressınıñ başqarma komitetı äğ’zası, “İttifaq” firkase başlığı Fäwziyä Äwxädi qızı Bäyrämova xezmätenä nigelänep äzerlädek.
Seber tatarı bulğan Ğabderräşit İbrahim - üzennän soñ yözlägän xezmät qaldırğan tanılğan tarixçı, din ğalime, dön’yaküläm bilgele publiŝist, milli säyäsätçe. Anıñ ğomereneñ küp öleşe häm icatınıñ da şaqtıy öleşe turıdan-turı Törkiyä häm İstanbul belän tığız bäylängän. İstanbulda Ğabderräşit İbrahim törle çorlarda yäşi, gazet-jurnallar çığara, kitapların bastıra, törek paşaları häm milli zıyalılar belän aralaşa häm säyäsättä qatnaşa. Ğomumän alğanda, Törkiyä häm İstanbul Ğabderräşit İbrahimnıñ icatında tirän êz qaldıra häm çağılış taba.
Ğabderräşit İbrahim berençe tapqır İstanbul tufrağına 1879nçı yılda ayaq basa. 22 yäş’lek yätim häm fäqıyr’ yeget qayda cäyäwläp, qayda atqa utırıp, qayda poyezdlarda häm paroxodlarda ğıylem êzlärgä yulğa çığa. Awırlıqlar aşa İstanbulğa kilep citä. Şähär anı üzeneñ ätäçläre häm puşkadan atuları, azan tawışları häm tuqtawsız göreltese belän tañ qaldıra. Bu xaqta ul soñraq üzeneñ “Tärcemäi xälem” dip atalğan kitabında yazıp çığa. Bu kitap 1912nçe yılda Peterburgta dönya kürä, soñınnan Qazan şähärendä 2001nçe yılda basılıp çığa.
Älbättä, İstanbul bulaçaq şäkertne başta uq qoçaq cäyep qarşı almıy, anıñ üz tormışı, üz tärtipläre. Biredä qayıqçılar da, kähwäçelär dä, başqa küp kenä insannar da aqça êşläw maqsatı quyğan häm Ğabderräşit İbrahim ta başta alardan şaqtıy aldana. Bu xaqta “Tärcemäi xälem” äsärendä kölkele dä, qızğanıç ta itep täswir itelgän. Ämma İstanbulda Ğabderräşit İbrahimnıñ yulında yaxşı keşelär dä küp oçrıy.
Ber aralar Törkiyädän ayırılırğa turı kilä Ğabderräşit xäzrätkä, ämma ul Törkiyä belän arasın özmi. 1885nçe yılda Xacğa barışlıy, Seberdän talibälär alıp, tağı İstanbulğa kilep töşä. Bu yulı anıñ aralaşu dairäse tağı da kiñäyä, ul milli mäğarif mäs’äläsendä küp kenä törek zıyalıları belän oçraşıp-kinäşä, bu nisbättän Törkiyäneñ mäğarif ministrı Mönif paşa belän dä yaqınaya. Ğabderräşit İbrahimnı İstanbuldağı matbuğat irege soqlandıra, ul bu mäs’älädä töreklärneñ ni däräcädä alğa kitülären kürä.
Ğabderräşit İbrahim din ğıylemen ğaräp ilendä alsa da, şäxes bularaq ta, zıyalı keşe bularaq ta ul töreklär häm Törkiyä täêsirendä formalaşa. Anı İstanbulnıñ muzeyları da, patşa sarayları da, mäçetläre dä, mäğarif sisteması da, gazet-jurnalları da, böyek şäxesläre dä qızıqsındıra, ul böten küñele belän şular arasına kerep kitä häm bu ruxi yaqınlıq axırğaça däwam itä. Tormışınıñ iñ awır waqıtlarında, üz ilendä urın qalmağanda, küp tatar zıyalıları kebek, ul Törkiyägä sıyına.
Ğabderräşit İbrahimnıñ icatına küz salsaq, İstanbulda basılğan berençe kitabı “Livaul Hamd” dip atala häm ul anda berençe tapqır Räsäydä tatarlarnı urıslaştıru säyäsäte alıp barılğanlığın açıp birä. Ä inde İstanbulda yazılğan ikençe kitabınıñ iseme “Çulpan yoldızı” dip atala. Bu kitap tiz arada Räsäy möselmannarınıñ östäl kitabına äylänä. Ul bu kitabında Rusiyä samoderjaviyeseneñ tatarlarğa qarata mäkerle säyäsätlären faş itä, Ufadağı Diniyä näzaräten imperiyä qolı buluda kisken ğayepli. İstanbulda alğan bay täcribäse, ğıylem häm ğayät’ tırışlığı säbäple ul Peterburgta häm Qazanda tatar, qazaq, ğaräp häm törki tellärdä gazet-jurnallar, kitaplar çığara başlıy, üzeneñ tipografiyäsen açıp cibärä, iñ möhime, Rusiyädä berençe säyäsi törki-möselman partiyäse - “İttifaq”nı tözüdä zur rol’ uynıy.
“Törkiyä bu böyek İslam ğalimen häm mili säyäsätçene zurlap iskä ala, anıñ xezmätlären öyränä häm bastırıp çığara. Ğabderräşit İbrahimnıñ “20 nçe ğasır başında İslam” dip atalğan ike tomlı kitabı isä küplärneñ östäl kitabına äylänä. Ämma bu kürenekle törkiçe, islamçı ğalimneñ öç yözgä yaqın publiŝistik yazması, yegermeläp kitabı äle öyränüne, yañadan bastırıp çığarunı kötä, anısı inde kiläçäk êşe bulır, İnşallah!”, - diyep assızıqlap ütä Fäwziyä Bäyrämova üzeneñ xezmätendä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) adiplar.belem.ru>İstanbul
Fäüziyä Bäyrämova-Ädiplär.
“Ğabderräşit İbrahim icatında häm tormışında İstanbul”.(2008nçe yılnıñ 3-5nçe aprelendä İstanbul şähärendä üykän “Törki ädäbiyattä İstanbul” dip atalğan Xalıqara Simpoziyumda yasalğan çığış.)
