Ärmänstan -Azärbaycan kiyerenkelegeneñ artında nilär bar?

12nçe iyül’dä Ärmänstan çigendä urnaşqan Azärbaycannıñ Tovuz rayonı ärmän köçläre tarafınnan höcümgä duçar itelde. Anda 7 Azärbaycan xärbiye şähit buldı. Soñınnan çıqqan keçkenä bäreleşlärdä isä ike yaq ta yuğaltular kiçerde. Ärmänstan Azärbaycannı ğayepläde, azärbaycanlı wäqalätlelär isä höcümneñ “ärmän provokaśiyäse” buluın äytte. Bu bäreleş ozaq waqıt xäräkätsez bulğan Ärmänstan -Azärbaycan kiyerenkelegen qabat xalıqara säyäsätneñ kön üzägenä çığardı.

1992nçe yılda ärmän köçläre häm alarğa yärdäm itüçe suğışçılar, Tawlı Qarabax töbäge häm anıñ tiräsendäge 7 rayonnı da kertep, Azärbaycan mäydanınıñ 20%qa yaqının basıp aldı. Millionnarça azärbaycanlı öylärennän quıldı häm xäzer il êçendä nigezläre tartıp alınğan keşelär bularaq yäşilär. Distälägän meñ azärbaycanlınıñ isä ğomere özelde.

1994nçe yılda utnı tuqtatu kileşüe imzalandı häm şul waqıttan birle bäreleş “tuñdırılğan” bularaq sanaldı. Tik 2016nçı yılnıñ aprelendä 4 kön däwam itkän suğışta 200 keşe ülde. 2018nçe yılnıñ cäy başlarında Azärbaycan köçläre Naxçivan avtonom cömhüriyäteneñ tawlı öleşendä urnaşqan häm strategik bulğan keçkenä awıl Gunnut tiräsen qabat qulğa töşerü öçen operaśiyä başladı. Bu 2 waqıyğa - 1994nçe yıldan birle regionda bulğan üzgäreşlär. 

Tovuz höcüme Ärmänstan-Azärbaycan kileşmäwçänlegendä yaña pärdäneñ açıluın añlata. Bu bäreleş êlek bulğan şikelle xäzer dä cirle ber bäreleştän kübräk, Rusiyä, İran häm Törkiyäne dä kertep, regionğa cäyelgän geosäyäsi köndäşlekneñ ähämiyätle ber öleşe bularaq kürelä. Toviz töbägendäge höcümneñ artında monıñ belän bäyle bik küp säbäp bar.

Bu säbäplärneñ berençese – köndäşlekneñ Kavkaz frontına cäyelergä mataşuı. Bu noqtada Rusiyäneñ ike il arasındağı bäreleştän tuqlanuın xäterlätü faydalı bulır. Älege wäzğıyät’ anıñ regiondağı xakimiyäten köçäytü öçen yaña forsat birä. Rusiyä töp strategiyäsen Ärmänstan belän bäyle räweştä tözesä dä, Azärbaycannıñ da iñ zur qoral täêminatçısı. Regiondağı totrıqsızlıq – älege säwdäneñ üseşe öçen yaxşı säbäp.

Ärmänstan-Azärbaycan bäreleşenä qatnaşı bulğan tağın ber regional’ uyınçı – İran. Anıñ Azärbaycannıñ töp doşmanı Ärmänstan belän yaqınlığı Baqını da borçıy. İran 1990nçı yıllarnıñ başında Tawlı Qarabax suğışı waqıtında, Azärbaycannıñ regiondağı rolen marginallaştıru öçen, Ärmänstan yağında buldı. Alarnıñ ikeyaqlı säwdä äyläneşe 2019nçı yılda rekord däräcägä citte. İran ilbaşı Xäsän Ruxani uzğan yıl Ärmänstanğa säfäre waqıtında bolay dide: “Dustıbız häm kürşebez Ärmänstan belän här mäydanda mönäsäbätlärneñ üsüe häm kiñäyüenä ähämiyät biräbez”.  

 Älbättä, tarixi häm mädäni säbäplär arqasında, Törkiyä dä regionnıñ iñ möhim uyınçısı häm ul Azärbaycan yanında urın ala. Rusiyäneñ, anıñ iğ’tibarın Süriyä häm Liviyä şikelle noqtalardan çitkä yünälderü öçen, Kön’yaq Kavkaznı bolğatırğa qarar qılğan buluı ixtimal. Bu isä Törkiyäneñ poziśiyäsen tağın da ähämiyätle xälgä kiterä. Mäskäwneñ Yerivan östendäge yoğıntısına qarasaq, monıñ mömkin buluın söyli alabız.

Äytep ütelgän regional’ köndäşlektän tış bäreleşneñ artında iq’tisadi säbäplär dä bar. Höcüm yasalğan Ağdam awılı Xäzär töbägen Awrupa häm xalıqara ênergetika bazarlarına bäyläwçe zur neft’ häm gazütkärgeçlärenä yaqın cirdä urnaşqan. Kartağa qarasañ, ênergetika häm säwdäneñ Awrupa belän Aziya arasında äyläneşe öçen 3 yul bar: İran, Rusiya yäisä Azärbaycan. Barı 100 çaqrım kiñlegendäge bu keçkenä säwdä koridorı Azärbaycannıñ ikençe iñ zur şähäre häm töbäktäge êlekkege Yefäk yulı säwdä märkäze Gäncäneñ isemen yörtüçe “Gäncä kiñlege” bularaq ta bilgele. Soñğı bäreleşlärneñ kübese isä anıñ näq’ urtasında ide.

Xäzerge waqıtta Rusiyä häm İrannı ähämiyätle külämdä atlap uzuçı häm Gäncä kiñlege aşa ütüçe 3 zur neft’ häm gaz ütkärgeçe bar: Baqı – Tbilisi – Cäyxan, Baqı – Supsa ütkärgeçläre häm Kön’yaq gaz koridorı. Könbatış Awrupanı Xäzär töbäge belän bäyläwçe cepselle optik kabel’lär dä ähämiyätle magistral’ häm timer yulı êlemtäse şikelle Gäncä kiñlege aşa ütä. Döresen genä äytkändä, Tovuz höcüme turıdan-turı bu geo-iq’tisadi tigezlämäne nişanğa ala. Ägär Rusiyä ber ük waqıtta Awrupanı da, Liviyäne dä, häm Süriyä arqasında, Törkiyäne dä poçmaqqa qısrıqlarğa teläsä, monıñ öçen Gäncä kiñlegennän tağın da yaxşı urın yuq. Bu êştä Ärmänstannıñ üzen qullanırğa röxsät itüeneñ şaqtıy säbäbe bar. Êçke säyäsättän başlap iq’tisadnıñ naçarayuına qadär. Ärmänstan –Azärbaycan kiyerenkelege yaña regional’ krizisnıñ xäbärçese. Bu nisbättän anı yaqınnan küzätep barıp, bäreleşlärneñ tiränäyü ixtimalına xäzerlekle bulu kiräk.

Murat Yeşiltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre bülege mödire, yazuçı