Xäzär diñgezendä xezmättäşlek

2020 yılnıñ 20 may könne Törekmänstannıñ Baqıdağı ilçese Mekan İşanguliyevnıñ iniŝiativası belän Aqtaw, Baqı, Türkmenbaşı häm Kurık portları başlıqları qatnaşında videokonferenŝiya cıyılışı oyıştırıldı. Cıyılışta Kovid-19 kizüe belän köräş häm pandemiya çorında Xäzär diñgezendä küreläçäk urtaq çaralar quzğatıldı. Taraflar älege portlar arasında êlektronik mäğlümat belän almaşunıñ täêmin itelüe, êpidemiologik xezmättäşlekneñ arttırıluı, yök transportı häm karantin mäs’älälärendä portlar arasında êşçänleklärneñ ahäñle êşläwe östendä kileşte.

Pandemiya çorı xalıqara transportta Xäzär diñgezeneñ ähämiyäten tağın ber tapqır rasladı. Qağılışsız yök transportında Xäzärdäge Ro-ro säfärläre könçığış belän könbatışnı qısqa yuldan ber-bersenä totaştıraçaq möhim çişeleş yulı bularaq alğı planğa çıqtı.

Belgänebezçä 1990 yılğa qadär Xäzär diñgezendä Rusiyä häm İrannıñ süze ütä ide. Xäzärgä yarı bulğan Törki cömhüriyätlär bäysezleklären iğlan itkännäñ soñ diñgez yarlarınıñ möhim öleşe Qazaqstan, Törekmänstan häm Azärbaycan çiklare êçendä qaldı. Rusiyä häm İrannıñ diñgez çikläre bu öç ilgä qarağanda tağın da äz.

2018 yılnıñ avgust ayında Aqtawda uzğan Xäzärgä yarı bulğan il liderları oçraşuında Xäzär diñgezeneñ xoquqıy statusı qararğa bäylänep, diñgezneñ iminlege häm qullanışı mäs’äläsendä möhim kirtä beterelde.

Törekmänstannıñ êlekke däwlät başlığı Saparmurat Niyazov çorında Xäzärdäge ênergiya yatmaları arqasında Azärbaycan belän barlıqqa kilgän kiyerenke mönäsäbätlär soñğı yıllarda xezmättäşlekkä äylände. Azärbaycan häm Törekmänstan liderları soñğı yıllarda ike yaqlı säfärlär çınğa aşırıp, ike yaqlı mönäsäbätlärne üsteräçäk 38 kileşügä qul quydılar.

Soñğı yıllarda Azärbaycan bulsın, Qazaqstan yäisä Törekmänstan bulsın Xäzärdäge portlarına möhim investiŝiyalär kerttelär. 2016 yılda Qazaqstan Kurık, 2017dä Törekmänstan Türkmenbaşı, Azärbaycan da Alat isemle portlarnı tözede. Barlıq bu investiŝiyalär tön’yaqta Rusiyä, kön’yaqta İrannıñ üz strategik xalätlären regional’ häm ike yaqlı mönäsäbätlärdä basım çarası bularaq qullanırğa telägändä al’ternativ transport yulı bularaq bik möhim.

Aprel’ ayında uzğan Törki Şura Ğadättän tış xäl oçraşuında oyışmağa äğza bulğan häm küzätüçe illär arasında pandemiya barışında maksimal’ xezmättäşlek başqaru qararı qabul itelde. Oyışmağa äğza däwlätlärneñ transport ministrlarınıñ, soñğı itep tä Xäzär yarındağı port citäkçeläreneñ söyläşüläre törki dön’yanıñ ber-bersenä tağın da yaxşıraq bäylänüe öçen möhim êşçänleklärneñ başqarıluın kürsätä.

Azärbaycan, Qazaqstan häm Törekmänstan xezmättäşlekne arttırğan oçraqta Xäzärneñ ênergetika çığanaqların Törkiyä aşa könbatışqa ireşterep bulaçaq. Baqı-Tbilisi-Kars timer yulı yök kenä tügel, ä şul uq waqıtta könçığış belän könbatışnı Xäzär aşa bäyläp toruçı yul bularaq ta qullanıla alına. Älege illärneñ bäyläneşle portları Xäzärneñ ike yağında turizmnıñ üsüenä dä möhim öleş kertä ala.

 “Lapis Lazuli yulı”, Qara diñgez-Xäzär diñgeze xalıqara transport koridorı häm Xalıqara Urta koridornıñ üsterelüe Xäzär diñgezendäge älege öç ilneñ xezmättäşlege däräcäsenä bäyle.

Abdrasul İsakov