Kizü külägäsendä xärbi bäreleşlär

Koronavirus kizüeneñ global’ krizisqa äylänüenä häm AQŞ belän ber rättän barlıq dön’yaküläm uyınçılarnıñ tetränüenä qaramastan Yaqın Könçığışta bäreleşlär däwam itä. BMO bäreleşlär barğan töbäklärdä utnı tuqtatırğa çaqırsa da, Liviya, Süriyä häm Yämändä qan qoyıla. Livanda iqtisadi qıyınlıqlar häm qanunsızlıqlar kiterep çığarğan çaralar qabat başlandı, Ğıyraqta da xökümät neft’kä bäyle iqtisadnı tözätä almıy. Bu illärdän ayıruça Liviya, Süriyä häm Yämän koronavirus kizüenä qarşı köräşer urınğa bäreleşlärgä bireldelär. Bu illärneñ bersendä dä kizü ülçämnäre belän bäyle çın sannarnı belep bulmıy. Älege bäreleş töbäklärendä kizü belän bäreleşlär butaldı. Xalıqara oyışmalar isä kisätüdän başqa bernärsä dä başqamıy.

Süriyädä kim digändä 4 töbäkneñ kizügä qarşı köräş alıp barırğa tırışuın äytep bula. Rejim kontrolendä bulğan töbäklärdä Kovid-19 virusın yoqtırğan keşe sanı barı tik 45 bularaq açıqlandı. İdlib töbägendä isä Ramazan ayınıñ başlanuı belän mäçetlärdäge tärawih namazlarına küpläp baralar. Bu İdlibtä kizü yuq digän süz tügel. İdlibtäge xalıq sanı, däwam itüçe bäreleş dinamikaları häm qaçaqlar şähärçekläreneñ küplegen uylasaq, qurqıtuçı küreneş barlıqqa kilä. Süriyä Milli Armiyase kontrol’ itkän töbäklärdä isä Törkiyä yärdäme belän kizüne çikläw öçen zur tırışlıq quyıla. Amerikan xuplawındağı YPG-PYD terror oyışması kontrol’ itkän töbäklärdä isä virus oçraqları äz. Bälki dä 10 yıl buyı watandaşlar suğışı barğan Süriyägä koronavirus kizüennän yıraq toru yazmış bülägeder.

Süriyädä iñ dinamik töbäklärdän berse kizüdän alda da bulğanı kebek İdlibter. Törkiyäneñ Rusiyä belän Mäskäwdä tözelgän kileşüdän soñ M4 häm M5 ciröste yullarınıñ tön’yaq töbägendä xärbi köçen arttırunı däwam itüe kürenä. İxtimallı ımin töbäkneñ barlıqqa kiterelüe Änkara kön tärtibennän ber dä töşmäde.

Läkin Tahrir el-Şam suğışçı törkemeneñ Törkiyägä qarşı totışı soñğı könnärdä qırışlaştı kebek. Bu oyışma êçendäge qayber törkemnär Mäskäw kileşüen haman da qabul itmäde häm anı bozu öçen qullarınnan kilgänne başqara. Soñğı itep oyışma suğışçıları Törkiyäne maqsat itep alğan höcüm oyıştırdı häm ber törek ğaskäriye höcümdä yaqtı dön’yadan kitte. Hiçşiksez bu wazğıyät’ Törkiyäneñ kizüdän soñ Tahrir el-Şamğa qarata tağın da qırıs totış kürsätüenä iltäçäk. Rejimnıñ höcümnäre belän İdlibtä yortsız qalğan 1 million tiräse keşe isä İdlibneñ tön’yağında qısılıp qaldı. Rejimnıñ hawadan höcümnäreneñ däwam itüen uylasaq, İdliblelär öçen öydä qalu kizüdän saqlanu öçen mantıyqlı variant tügel.

Törkiyä xuplawındağı Süriyä Milli Armiyase kontrol’ itkän töbäklärdä PKK-YPG terror oyışması höcümnären däwam itterä. Ayıruça “Solıx çişmäse” xäräkäte töbäge bularaq belenüçe Rasulayn häm Tel Abyad arasındağı töbäkkä kerergä tırışqan YPGle terrorçılar yış räweştä yuğaltu kiçerä. YPG bu töbäklärdä terror suğışın tuqtatmıy, grajdannarnı maqsat itep ala häm şähärneñ imin bulmawın kürsätergä tırışıp, totrıqlılıqnıñ urnaştırıluına kirtä quyarğa tırışa. Afrinda isä PKK-YPG başqa ısulı qullana. 28 aprel’ könne bomba töyälgän transport çarası belän oyıştırılğan höcümnän soñ 50dän artıq grajdannıñ ğomere özelde.

Törkiyä kontrol’ itkän töbäklärdä terror höcümnären tuqtatmawçı PKKnıñ isä Süriyäneñ tön’yaq könçığış töbäklärendä êşe awırlaştı. Çönki bu töbäklärdä DEAŞnıñ soñğı atnalardağı höcümnärendä artış küzätelde. DEAŞ ayıruça Süriyä häm Ğıyraq çikläre buyınça suzılğan çül töbäklärendä yäşerenep, terror höcümnären däwam itterä. Bu AQŞ citäkçelegendäge koaliŝiyaneñ YPGğa kübräk yärdäm itüenä kiterä. Koronavirus kizüen qaplawçı Süriyä rejimı isä zur iqtisadi torğınlıq belän oçraştı. Neft’ bäyäläreneñ töşüe häm däwam itüçe çikläwlär isä Rusiyä häm İrannı iqtisadi yaqtan yalqıttı. Kizüdän soñ Süriyädä yaña barışnıñ başlanıp başlanmawı bilgesez, läkin barlıq taraflar kizüdän soñ qabat poziŝiya alu öçen monı forsat bularaq küräçäk kebek.

Liviyada isä wazğıyät’ tağın da kritik. 22 martta BMO kizü arqasında utnı tuqtatırğa çaqırsa da, tüntäreleşçe Xafter utnı tuqtatunı ütämiçä höcümnären däwam itterüne sayladı. Koronavirus kizüenä qarşı köräşä almawçı Tripolida sälamätlek saqlaw kompleksların maqsat itep aldı. Läkin Milli Kileşü xökümätenä bäyle Liviya Armiyase Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre xuplawındağı Xafternıñ başqala Tripoline töşerüenä röxsät birmäde. Tağın da möhime – Xafter qayber möhim töbäklärdä kire çigenergä mäcbür qaldı häm awır yuğaltular birde. Yänä dä Tripolineñ kön’yaq mäxällälären kontrol’ itüe kürenä. Telägänenä ireşä almağan Xafter yaña strategiya sınap, bu tapqır da 28 aprel’ könne Tobruktağı mäclesne beterüen iğlan itep, üzen Liviyaneñ däwlät başlığı iğlan itte. Läkin Mäskäwdän yasalğan açıqlaw belän Xafter yasağan adımnıñ êşkä yaramayaçağın kürde. Sergey Lavrov Xafternıñ älege kereşüen döres bulmawın açıqladı. Bengazi xalqı häm mäclese dä bu wazğıyät’tän qanäğat’ bulmawın, yaña Kaddafi telämäwlären citkerde.

Näticädä Xafter telägänen ala almağan, könnän-kön zäğıyf’länüçe uyınçığa äylände. Läkin bu Liviyada êşlärneñ yaxşığa baruın añlatmıy. Koronavirus, bäreleş, neft’ bäyäläre, çüp krizisı, êlektr qıyınlığı h.b. Liviyada cämğıyät’ne awır xälgä töşerä. Bu da ictimağıy xozursızlıqqa iltä. Xalıqara kileşülär küzdä totqan bernindi yul kartası isä çınğa aşırılmadı. Şunıñ öçen Liviyada wazğıyät’ könnän-kön butalçıq xälgä kilä.

Yämän isä kizüdän alda da cämğıyät’ sälamätlege yağınnan iñ naçar xäldä bulğan bäreleş urınnarınnan berse ide. Xäzergä 1 virus oçrağı belän dön’yadağı iñ tübän san belderelgän illär arasında ul. Soğud Ğaräbstanınıñ berençe urınğa koronavirus kizüe belän köräşne quyuı Yämändäge xärbi xäräkätne äzgä bulsa da tuqtattı kebek. Läkin bu xärbi bäreleşlärneñ betüen añlamıy.

Koronavirus kizüe Yaqın Könçığış geografiyasendä bäreleşlärne tuqtatmadı läkin bäreleşlärneñ yünäleşen üzgärtä aldı.

Säyäsi, iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETA direktorı, yazuçı, dośent doktor Murat Yäşeltaş aňlatması.