Törkiyä - Rusiya mönäsäbätlärendä qıyın könnär

Törkiyä – Rusiya mönäsäbätlärendä tarix däwamında nigezdä gel kütäreleşlär häm töşülär bulğan. Salqın suğış yıllarında 2 däwlät arasındağı mönäsäbätlärne bik yaxşı dip äytep bulmıy. Törkiyä 1964 nçe yılda Törkiyä – Amerika mönäsäbätlärendä küzätelgän qoral êmbargosı krizisınnan soň Sovetlar Berlege belän yaqınayu säyäsäte alıp barsa da uňşqa ireşä almadı.

Salqın suğış betkännän soň Sovetlar Berlegeneň tarqaluı Mäskäw belän Änkara arasındağı mönäsäbätlärne tözätü öçen forsat tudırsa da Balkan, Qara diňgez häm Kavkaz küçärendä küzätelgän täräqqiyät’lär häm krizislar moňa kirtä buldı. Bu däwerdä 2 il dä Salqın suğıştan soňğı yaňa dönya sistemasında üzlärenä yaňa rol’ êzläde, bu säbäple mönäsäbätlär telängän däräcägä ireşä almadı.

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETA direktorı, yazuçı, doktor Murat Yäşeltaşnıň Törkiyä - Rusiya mönäsäbätläre xaqında aňlatmasın täq’dim itäbez.

Törkiyä häm Rusiya barı tik 2000 nçe yıllarda tağın da raŝional’ nigezdä ike yaqlı mönäsäbätlär urnaştıruğa kereşte. Mäskäw Änkaranı köndäş itep kürsä dä ênergetika, säwdä häm başqa bik küp tarmaqra êşçänlek başqaru kiräkle partnyer itep qabul itte. Änkara isä Rusiyäneň kürşe ,çiktäş il buluı häm töbäktäge geoplitk mäs’älälärdä çişeleş yaqlı säyäsät buldıru maqsatın küzdä totıp Rusiya belän yaqın êlemtädä torunı sayladı. Monıň näticäsendä ike il arasında şaqtıy tarmaqta urtaqlıq häm xezmättäşlek, yaqınayu  barlıqqa kilde.

Fäqät’ Süriyä krizisı ike ilne berence êtapta köndäşkä äwerelderde , soňraq isä bergä êşçänlek başqaru noqtasına kiterep citkerde. 2015 nçe yılda Törkiyä hawa kiňlegen bozğan Rusiya xärbi oçqıçın Törkiyäneň bärep töşerüe ike il arasında tirän krizisqa säbäpçe buldı. 2016 nçı yılda ike yaqlı diplomatiya belän ike il arasında yänä kileşü täêmin itelde.

Ul waqıttan birle Törkiyä belän Rusiya arasında strategik yaqınayu küzätelde. Fäqät’ soňğı aylarda Rusiyäneň Süriyädä oppoziŝionerlarnıň soňğı qal’ğälärennän berse bulğan İdlibtä Süriyä rejimına yaqlaw kürsätüe häm üzeneň dä hawa höcümnäre başqaruı Törkiyä - Rusiya mönäsäbätlären yaňadan küzdän kiçerügä säbäp buldı. 

Törkiyä – Rusiya mönäsäbätläre Süriyä belän genä çiklänmi älbättä. Mäskäw Törkiyäneň İdlib mäs’äläsendä Soçi kileşüennän kilep tuğan cawaplılıqların cirenä citkermäwen alğa sörä häm İdlibtäge radikal’ êlementlarnı yuqqa çığaru êşen üze genä xäl itärgä teli. Törkiyä isä alege cawaplılıqlarnı cirenä citkerü öçen Äsäd rejimı höcümnäreneň tuqtawı kiräklegen belderä. Höcümnär tuqtamıyça torıp Törkiyäneň dä İdlibtä uňışqa ireşüe bik mömkin kebek kürenmi.

Bu wäzğiyät’ Mäskäw belän Änkara arasında yaňa krizis kiterep çığarırğa häm ike il arasındağı yaqınayu torğınlıq däwerenä kerergä mömkin.

Törkiyä xökümäte mönäsäbätlärdä qabat krizis barlıqqa kilmäsen öçen ike ilneň urtaq mänfäğät’lärenä basım yasıy. Biredä berençe çiratta ike ilne soňğı däwerdä ber-bersenä yaqınaytqan S-400 mäs’äläse tora. Änkara Amerika Quşma Ştatlarınıň qarşı çığuına qaramastan S-400 saqlanu sistemaları alıp Rusiya belän mönäsäbätlärgä niqadär ähämiyät birüen bik açıq kürsätüe turında uylıy. Östäwenä Törkiyä belän Rusiyäneň saqlanu sänäğäte tarmağında partnyer bulaçağı turında da süz bara.

İke il Törkiyäneň atom-töş ênergiyäse ixtıyacın qanäğät’länderü öçen dä urtaq proyekt östendä êşli häm Rusiya bu proyekt belän atom – töş ênergiyäse mäs’äläsendä üz säläten isbatlarğa teli.

Bu ike partnyerlıq şul uq waqıtta Rusiyäneň naçar xäldäge iq’tisadına az da bulsa uňay yoğıntı yasayaçaq. Ênergiya mäs’äläsendä dä ike il ber-bersenä moxtac. Törkiyä –  Rusiya tabiğiy gazın aluçı il,bu mäs’älädä möhim kliyent.

Şul uq waqıtta Änkara Rusiya gazın Törkiyä aşa Awrupağa citkerüdä dä strategik ähämiyätkä iyä. Bu qısada ike il dä ber-bersenä bäyle. Törkiyä –Rusiya turistları öçen arzan yal itü urını. Törkiyä öçen isä yıllıq turist sanında Rusiya berençe urında tora.

Süriyä mäs’äläse, ike aktyernıň aňlaşılmawçılıqları bulsa da, iň möhim urtaq nigezlärdan berse. Törkiyä urın almağan diplomatik nigezdä Rusiyäneň xärbi ciňü iğ’lan itsä dä säyäsi bularaq Süriya mäs’äläsendä totrıqlılıqqa irelşüe bik mömkin tügel kebek. İdlibtä tağın da kübräk tınıç xalıq ülemenä säbäp bulu häm cirle xalıqnı yäşägän cirlären taşlap kitärgä mäcbür itü Mäskäw öçen aqıllı strategiya tügel. Kiresençä Rusiyä öçen tağın da çığımlıraq bulırğa mömkin. Soňğı atnalarda AQŞ monı üzenä forsat itep kürep ,Törkiyä – Rusiya  yaqınayuın İdlib aşa bozaçaq ğamällärgä kereşte. Amerika Quşma Ştatları iň yuğarı däräcädä İdlibtä Törkiyäneň yanında bulaçağın citkerde.

Ägär Törkiyä häm Rusiya İdlib mäs’äläsendä kileşügä ireşä almasa Änkara belän Mäskäw arasında yaňa ber kiyerenkelek barlıqqa kilergä mömkin häm soňğı yıllarda küzätelgän yaqınayuğa da zıyan kiläçäk. Şuňa kürä İdlib Törkiyä –Rusiya mönäsäbätläreneň iň möhim sınawlarınnan berse häm caylı ğına çişeläçäk kebek tä kürenmi. Rusiya Törkiyä belän strategik mönäsäbätlären däwam itterü öçen İdlibtä maksimalist taläplärdän waz kiçärgä häm rejimnıň höcümnären tuqtatırğa tiyeş.