Mäs’älä Ğosmanlığa qaraş totışımı?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL

Qayber mäs’älälär bar ki, xaqlı bulu ğına citmi mäs’älälärne çişü öçen. Ğosmanlı däwläte qaldırğan miras ta şuşındıy tördäge mäs’älälärdän berse. Ğosmanlı däwlätenä niçek qararğa kiräk, bu daimi räweştä bäxäs mäs’äläse buldı. Soñğı bularaq Livan Däwlät başlığı Michel Aoun, Livannıñ 100 yıllığında franśuzlarnıñ yärdäme belän bäysezleklären qazanuların belderep, Ğosmanlı däwläten däwlät terrorçılığın başqaruda gäyepläde. Oxşaş gäyepläwlärne könbatış literaturasında häm qayber ğaräp illäreneñ däresleklärendä dä qayçağında oçratırğa bula.

600 yıl xökem sörgän däwlät häm ğamälläre, hiçşiksez, şaqtıy yaqtan tänqitlänä alına. Ämma imperialist illärgä yasala alınaçaq basıp alu, üzgä milli üzanğa häm mädäniyätlärgä basım yasaw gäyebe - Ğosmanlı däwläte öçen açıq ber yala yağu bulaçaq. Törkiyädä bilgele ber törkemnär, kiresençä, Ğosmanlı däwläten üzgäleklärgä qarata assimilyaśiya säyäsäten alıp barmağanı öçen tänqitli. Alar fikerençä, mondıy ber säyäsät alıp barğan bulsa ide, Ğosmanlı idarä itkän cirlär bügen tağın da kübräk törek häm möselman bulaçaq ide.

Angliya häm Franśiya idarä itkän cämğiyätlärneñ bügen tağın da kübräk bu illärgä oxşawın uylağan çaqta bu raslawnıñ nigezsez bulmawın añlıysın. Ämma şunı äytep uzıyq: Ğosmanlı däwläteneñ mondıy säyäsät alıp barmawı – üzen imperialist illärdän ayırıp toruçı üzençäleklärdän berse.

Pax Ottomana

Ğosmanlı däwläteneñ ozaq yıllar buyı xökem itkän geografiyalar, cirlär bügen äyterseñ qan külenä äylängän wazğiyättä. Balkannı, Yaqın Könçığışnı, Afrikanı ğasırlar buyı tınıçlıq êçendä, bügen dä xätta ireşelä alınmağan plyuralizm, törle din, mädäniyät häm dinnärgä xörmät êçendä idarä itkän. Bu wazğiyätneñ anıq ber çağılışı: Ğosmanlı citäkçelege astında bulğan çaqta Ğosmanlı geografiyasındağı böten üzgäleklärneñ üz tellären, mädäniyätlären häm dinnären yäşi aluı häm Ğosmanlı çigengännän soñ üzgäleklären şuşındıy uq räweşle däwam itä aluı. Ğosmanlı tüzemlelege literaturada Pax Ottomana (Ğosmanlı tınıçlığı) bularaq telgä alına. Ğosmanlı täêmin itkän plyuralizmnıñ qimmäte Amerikanıñ “açışınnan” soñ Amerika cirle xalqına kürsätelgän möğamälä, cirlelärneñ dinnäreneñ, telläreneñ, mädäniyätläreneñ yuqqa çığuı, Angliyanıñ Hind tübän qitğasında barı tik yaqınça 150 yıl qaluına qaramastan biredä tözelgän illärneñ räsmi telläreneñ inglizçä buluı belän çağıştırılğanda tağın da yaxşıraq täq’dir iteler.

Ägär, alğa sörelgäne kebek, şaqtıy könbatış imperialist il kebek xäräkät itep Ğosmanlı däwläte basım yasawçı säyäsät alıp barğan bulsa ide, Livan Däwlät başlığı isemeneñ “Michel Aoun” buluı häm xristian bulıp qala aluı şaqtıy awır bulır ide.

Üze kebek Livanlı häm xristian bulğan, küp sanda qimmätle äsär avtorı Amin Maaloufnıñ imperialist illärne häm Ğosmanlı ğamälen çağıştıru mäğ’näsenä dä turı kilgän şuşı süzläre ileneñ Däwlät başlığına cawap kebek:

“Hiçber din tüzemsezlektän çitläşterelmägän. Ämma bu ike “köndäş” dinneñ näticäse yasalırsa, İslam hiç tä naçar kürenmi. Ägär atalarım, möselman ğaskärläre tarafınnan ciñep alınğan ildä xristian bulu urınına xristiannar tarafınnan yawlap alınğan ildä möselman bulsalar ide alarnıñ ışanuların saqlap qalıp, undürt yözyıl buyı awıllarda häm şähärlärdä yäşärgä däwam itä alaçaqların uylamıym. Çınnan da, İspaniyadağı möselmannarğa närsä buldı? Yäisä Siśiliyadağı möselmannarğa? Yuq buldılar, küpläp ütereldelär, sörgengä mäcbür iteldelär yäki mäcbüri räweştä xristian iteldelär.”

İzraille tarix professorı, soñğı waqıtlarnıñ populyar yazuçısı, Yuval Noah Hararineñ “Xörriyät” gazetındağı ängämäsendä qullanğan süzläre dä Pax Ottomananı, Ğosmanlı tınıçlığın, tüzemlelegen anıq itep bilgeläp ütä:

“Urta ğasır Awrupasında tolerantlıq bötenläy yuq ide, 1600dä Parijda härkem katolik ide, ber protestant şähärgä kergän çaqta anı üterälär ide. Londonda härkem protestant ide. Ber katolik şähärgä kergän çaqta anı ütererlär ide. Ul yıllarda Awrupada yähüdlär sörgen itelä ide, Berkem dä möselmannarnı telämi ide. Yuğisä şul uq däwerdä İstanbulda törle mäzhäblärdän möselmannar, katoliklar, ärmännär, pravoslaviyäle, greklar, bolğarlar yänäşä bäxetle, şatlıqlı itep yäşärlär ide.”

Tarixnı qorallaştıru yäki Ğosmanlı geografiyasın bülgälärgä däwam itü

Ğosmanlığa qarata gäyepläwlärgä yuğarıdağı kebek yäisä başqa şaqtıy cawaplar birelä alına. Ämma mäs’älä bu tügel. Mäs’älä imperializmnıñ “bülgälä häm idarä it” strategiyası. Ğasırlar buyı bülgäläwneñ totqarlanuında häm tınıçlıq urnaştırıluında iñ möhim qimmät bulğan İslamnıñ bügenge köndä dä şuşı uq räweşle qabul iteläme, yuqmı ikänlege. Ğosmanlınıñ bülgälänelüennän soñ Ğosmanlı geografiyasındağı illär (Balkan, Yaqın Könçığış, Afrika) bülgälänergä däwam itelergä telänä. Mikro külämdä buldırılğan êtnik, dini, mädäni, milli yaña üzañnar, kemleklär belän şuşı geografiyada tağın da bülgälänä. Bu cirlärdäge bäreleşlärneñ yaña çiklärne sızu operaśiyalarınıñ mäğ’näse şuşıdır. Bu qısada tarix imperialist qorallar nigezendä qorallaştırılırğa telänä. Bu wazğiyättä tarixnı tarixçılarğa qaldırıyq, qorallaştırmıyq dip äytüneñ bärabärlege tabılmıy. Böten närsäne qorallaştırğan imperialist maqsatlarnıñ tarixnı qorallaştırudan waz kiçüen uylarğa bulamı?

Bu oçraqta nilär yasalırğa tiyeş?

Şuna kürä dä Ğosmanlı qaldırğan mirasnıñ bäyälänelüe uzğanda qalğan yäki uzğanlıqqa qağılışlı bäyäläw tügel. Bügengä häm kiläçäkkä qağılışlı poziśiya künekterä. Ğosmanlı häm cömhüriyät zıyalılarınıñ, säyäsät êşlekleläreneñ möhim öleşeneñ alğan könbatışlaşu virusı arqasında bu mäs’älädä yaxşı imtixan birüen äytep bulmıy.

Könbatışlaşu belän üz cämğiyätennän, ğoref-ğadätlärennän, qimmätlärennän çitläşkän zıyalılar häm säyäsmännär Könbatışta êşläp çığarılğan häm ğosmanlını bülgäläwçe fikerlärneñ figurantı bula. Bügen Ğosmanlı cirlärendäge başqa illärneñ könbatışlaşu sözgeçennän uzğan zıyalılarnıñ häm säyäsätçelärneñ Ğosmanlığa häm üz cämğiyätlärenä qaraşı da şuşı torıştan ayırmalı tügel.

Yuğisä Balkan, Yaqın Könçığış häm Afrikadağı bügenge wazğiyät uzğanlıqtan bik ayırmalı tügel. Bu illär tağın da kübräk bülgälänü qurqınıçı aldında tora. Üz cämğiyätennän, tarixınnan, ğoref-ğadätlärennän çitläşkän zıyalılarnıñ häm säyäsmännärneñ illären alıp baraçaq urın cämğiyätläreneñ tağın da kübräk bülgälänelüennän başqa ber urın tügel. Şuña kürä dä imperialist maqsatların kürep, uzğanlıqqa häm bügengä tarixı, cämğiyäte häm töbäge belän tağın da kileşü yaqlı räweştä qararğa kiräk.

Uqıtuçı ğalimnär, intellegenśiya, ğalimnär, fiker iyäläre, säyäsätçelär urtaq torışları belän tarixnıñ qorallaştırıluına, töbäkneñ tağın da kübräk bülgälänelüenä qarşı çığarğa tiyeş. Säyäsi maqsatlar iğ’tibarsız qaldırılıp, barı tik kürsätelgän täräzädän genä qaramasqa kiräk. Töbäktän çittän kilüçe bülgäläwçe tügel, kübräk üz tarixınnan, ğoref-ğadätlärennän, śivilizaśiyäsennän tuplawçı fikerlär êzlärgä tiyeş, Tiskäre oçraqta töbäk illäre häm keşeläre tağın da kübräk bülgälänep, ber-berse belän tartqalaşaçaq häm tağın da ciñel räweştä imperializmnıñ uyınçığı bulaçaq.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı