Möhacirlek strategiyase

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL

Törkiyӓ qalğan illӓr belӓn çağıştırğanda tarix buyı möhacirlekne iň küp kürgӓn il. Hӓrwaqıt könçığıştan, könbatış, tön’yaq hӓm kön’yaqtan möhacirlӓrne qabul itkӓn il buldı. Bügenge köndӓ dӓ töbӓgendӓ xozur utrawı bularaq şaqtıy töbӓktӓn kilergӓ telӓwçelӓrgӓ işege açıq.

Möhacirlek illӓrgӓ küp nӓrsӓ kertӓ. Moňa Törkiyӓneň tarixın ürnӓk itep kürsӓtergӓ bula. Möhacirlek ŝivilizasiyasendӓ üstek bez. Bu ozın yulda ğadellek, büleşü, bergӓ yӓşӓw, plyuralizm, yaxşı möğamӓlӓ, küp mӓdӓniyӓtlelek kebek keşelek iň küp ixtıyac toyğan qimmӓtlӓr cıyılğan.

Möselman törkilӓrdӓn alda da Anadoluğa küçep kilüçelӓr küp bula. Möselmannarnıň monda kilüe isӓ meňençe yıllarda başlana. Törkilӓr kilgӓnnӓn soň Anadoluda bӓreleşlӓr, başqa illӓrdӓ bulğanı kebek küplӓp üterülӓr yӓisӓ monda yӓşӓwçelӓrneň kümӓk rӓweştӓ küçep kitülӓre bulmıy. Bu wazğiyӓt’ Anadolunıň waqıt belӓn Xorasannan kilüçelӓrgӓ oxşawın kürsӓtӓ.

Anadoluğa möhacirlek meňençe yıllarda ğına betmi, ӓ 18nçe hӓm 19nçı ğasırlarda Balkanda hӓm Qavqazda barlıqqa kilgӓn qayğı-xӓsrӓt arqasında da dӓwam itӓ. Bu küçep kitülӓrneň Cömhüriyӓt çorında da dӓwam itüen kürӓbez.

Törkiyӓgӓ soňğı kümӓk möhacirlek isӓ Todor Jivkovnıň zolımı arqasında 1989 yılda Bolgariyadӓn törkilӓrneň küçep kilüe bula. Jivkovnıň bu çorda tübӓndӓgeçӓ ӓytüe citkerelӓ: “Törkilӓr Bolgariyadan kitmӓsӓ, Bolgariya digӓn il qalmayaçaq, ul ikençe Kipr bulaçaq.”

Qısqası Anadolu geografiyase awır xӓldӓ qaluçılar öçen hӓrwaqıt sıyınu urını bula. Törkiyӓ törkilӓr hӓm möselmannar ğına sıyına alaçaq il bulmıy. Tarix başqa din keşelӓreneň dӓ Törkiyӓgӓ küp tapqırlar kilep urnaşuın kürsӓtӓ. Bu mӓs’ӓlӓdӓge soňğı ürnӓk - 500 yıl êlek Awrupadan quılğandağı kebek Gitler zolımı arqasında Germaniyadӓn qaçıp, Törkiyӓgӓ sıyınğan yӓhüdlӓr.

Törkiyӓ yӓisӓ Anadolu barı tik möhacirlek urını tügel, ӓ şul uq waqıtta möhacirlӓr birüçe töbӓk bulıp tora. Anadolu Ğosmanlı dӓwlӓteneň barı tik ğaskӓri tügel, ӓ kitkӓn urınnarda yaňa toraq punktların açu öçen dӓ keşe çığanağı bula. Ayıruça Balkan illӓrenӓ Anadoludan küçep kitüçelӓr küp bulğan. Balkanda Konya isemle şӓhӓrneň öçӓw buluı ӓytelӓ.

Anadoludan çit illӓrgӓ başqarılğan soňğı kümӓk küçenü 1960 yıllarda küzӓtelӓ. Ul waqıtta könbatış illӓrenӓ êş öçen kitkӓnnӓr.  Bügenge köndӓ rӓsmi bularaq bu illӓrdӓ 5 million törek yӓşi. Min şӓxsӓn watandaşlıqtan çığuçılar, terkӓlmӓwçelӓr belӓn ber rӓttӓn bu sannıň kübrӓk buluın uylıym.

Törkiyӓ bügen dӓ Balkan, Yaqın Könçığış, Törki Cömhüriyӓtlӓr, Yıraq Könçığış keşelӓren qabul itӓ. Soňğı itep Süriyӓdӓn qaçaqlar ağımı küzӓtelde. Bolarnıň möhim sӓbӓbe – töbӓgebezdӓge illӓr hӓm könbatış illӓrneň totışına küz salğanda Törkiyӓdӓn başqa yaxşı al’ternativanıň bulmawı. Töp sӓbӓbe isӓ – yӓşӓgӓn geografiyalӓrdӓge problemalar, imperialist illӓrneň strategiyalӓre h.b. sӓbӓplӓr belӓn illӓreneň könnӓn-kön naçarayuı.

Törkiyӓ bügen Süriyӓ, İran, Ğiraq, Ӓfğanstan, Liviya, Qıtay, Rusiyӓ, Ukraina, Afrika illӓre kebek illӓrdӓn genӓ tügel, ӓ könbatış illӓrennӓn dӓ keşelӓrne ala. Könbatıştağı iqtisadi krizis hӓm artuçı İslamofobiya belӓn töreklӓrgӓ qarata nӓfrӓt arqasında monnan alda kitüçelӓrneň ber öleşe kire qayta, balaları da üz kilӓçӓgen Törkiyӓdӓ kürӓ.

Könbatış illӓrendӓ bulsın, Balkan illӓre, Qırımda hӓm uyğır töbӓgendӓ bulsın küzӓtelgӓn awır problemalar arqasında bu töbӓklӓrgӓ qarawçı qayber ictimaği oyışmalarıbız Törkiyӓgӓ qaytunı yӓisӓ küçenep kilüne tӓşwik itӓ.

Könbatışta hӓm könçığışta, ilendӓ törkilӓr hӓm möselmannarnı telӓmӓwçe illӓr hӓm rasaçı töbӓklӓr da törle mexanizmnar belӓn mondağı keşelӓrebez torğan urınnarın taşlap kitsen dip bizderüçe ğamӓllӓr başqara.

Ayıruça Qırım hӓm uyğır mӓs’ӓlӓsendӓ bulğanı kebek mondağı qawemdӓşlӓrebez qayber imperialist illӓr tarafınnan Rusiyӓ hӓm Qıtayğa zıyan salu öçen qullanıla, üz sӓyӓsӓtlӓreneň çarasına ӓylӓnderelӓ.

Ӓye, töbӓgendӓ xozur utrawı, keşelekneň sıyınu urını hӓm wöcdanı bulğanı öçen Törkiyӓ belӓn ğorurlanıyq. Lӓkin Törkiyӓneň berüzeneň genӓ barlıq qaçaqlar ağımı belӓn körӓşüe mömkin tügel. Strategik bularaq ta döres tügel.

Törkiyӓ çit illӓrdӓ yӓşӓwçe hӓm üze belӓn mönӓsӓbӓte bulğan keşesenӓ qarata, alarnıň qayber könbatış illӓreneň imperialist maqsatlarınıň çarası buluına röxsӓt birmiçӓ üzeneň hӓm ayıruça bu keşelӓrneň faydasına bularaq rӓweştӓ sӓyӓsӓt alıp barırğa tiyeş.

Törkiyӓ, dӓwlӓt oyışmaları, ictimaği oyışmalar, çit illӓrdӓ yӓşӓwçe töreklӓr hӓm qawemdӓşlӓrebez alıp baruı zarur möhacirlek strategiyase turında kilӓse atnada söylӓşerbez.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı