Quruhöyek tatar awılı
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 03/19
Törkiyädäge tatar awıllarınnan berse bulğan Quruhöyek awılı turında qısqaça küzätü
Törkiyäneñ taşlı basuları buylap suzılğan ozın yullardan küklärgä totaşqan taularğa taba barğanda,balçıqtan salınğan qızıl tübäle aq öylär,ike qatlı yaña taş yortlar tezelgän awılğa barıp çıqsañ…Bu Osmaniya Quruhöyek-tatar awılı disälär,ışanmıy torırsıñ ,dip yaza üzeneñ yazmasında Ayziräk Gäräyeva Aqçura. Çönki bez, Rusiyaneñ törle töbäklärendä yäşäüçelär, tatar awılı digändä, iñ äüwäl çeltär kärnizle, bizäkläp yasalğan qapqalı ağaç yortlarnı küz aldına kiteräbez. Älbättä,här cirlek üz tabiğatenä matdi, ictimağıy mömkinleklärenä qarap caylaşqan. Yortlarnıñ ni räweşle salınuı da şuña bäyle.
Ämma, awıl küreneşe başqaça bulsa da, biredä yäşäüçelär, monda tuıp-üskännär belän aralaşqan sayın, alarnıñ yözlärendäge, tellärendäge, küñellärendäge tatarlıqnı toyıp, xätta täräzä töplärendäge göllärgä qarap ta Quruhöyekneñ başqa illärdäge bik küp tatar awılları belän berdäylegen nığraq añlıysıñ.
Bu awılnıñ da üz şağıyr’läre, ostaları, tanılğan şäxesläre bar. Alar xaqındağı xikäyälär teldän-telgä küçep yäşi. Bu awılnıñ da tarixı ğıybrätle, riwayät’läre çın, cırları üzäk özgeç.
Awıl tarixın yaqtırtqan kitaplarda 19nçı ğasır axırında Törkiyägä iñ küp küçenep kilgän tatarlar Qazan, Ufa, Samara, Orenburg tirälärennän bula diyelgän. Küçenü säbäbe itep, köçläp çuqındıru, cirsezlek, êzärlekläülär kürsätelä. Rusiya patşaları alıp barğan basımnan bik küp qıyınlıqlar kürgän tatarlar Törkiyädä yaña, yaxşı tormış qorırğa ömetlängännär, diyelä A.Garayeva-Aqçura yazmasında.
“Ä Törkiyä xalqınıñ küpçelege tatar awılları, anda yäşäüçe xalıq turında rätläp belmi dä ide. Äle berniçä ay êlek kenä Osmaniya awılı tatarları üzlären törek qardäşlärenä tanıtu maqsatlı, ”Quruhöyek. 1895” dip atalğan kitap çığarğannar, dip belderä “Tatar-inform” agentlığınıñ İstanbuldağı xäbärçese Ruşaniya Altay. İskeşähärdäge “Qazan tatarları mädäniyät häm yärdämläşü” oyışması tarafınnan äzerlängän bu basma tatar milläte häm tarixı turındağı mäğ’lümatlar belän başlanıp kitä. Xalqıbıznıñ tele, dialektik üzençälekläre uquçını cälep itärlek ısul belän yazılğan. Xäzerge çor Tatarstan belän tanıştırunı da çittä qaldırmağannar.
Kitapnıñ iñ ähämiyätle öleşen Quruhöyek awılı tarixı täşkil itä, dip yazıla R.Altay yazmasında. 1890nçı yıllarda äytep ütkänebezçä, Qazan, Ufa, Samara, Orenburg yaqlarınnan cıyılğan tatarlar çit ilgä çığu pasportın Bursadağı şifalı su çığanaqlarında däwalanırğa barabız, dip alğannar häm,Törkiyägä yul aluçı korabl’gä Odessadan,qayberläre Sevastopel’dän utırğannar ikän.İsän-imin Bursağa kilep citkän millättäşlärebez anda ber yıl yäşäp toralar. Üzlärenä awıl qorırlıq urın êzlägän yaqınça 40 ğailälek bu törkem İskeşähärneñ Hamitle awılı yaqınında çatır qorıp ğomer itä başlıy.Soñınnan alarğa xäzerge awıl urını bülep birelä. Millättäşlärebez anda iñ êlek qouı qazıylar,su mäs’älase xäl itelgäç, 1895nçe yılda awıl qorıla. Anı “Quruhöyek” dip atıylar.
1923nçe yılda Törkiyä Cömhüriyäte iğ’lan itelgännän soñ,awılnı “Osmaniyä” dip yörtä başlıylar. Törkiyä Ministrlar Kabinetınıñ däwlät arxivında awıl qorılışı belän bäyle 42nçe nomerlı beleşmä äle dä saqlana,dip bilgeläp kitelä R.Altay yazmasında. 40 xucalıqlı toraq punkt tora-bara 135-140 yortlı awılğa äylänä. 1985nçe yılda awıldağı xucalıq sanı 80 bulsa,bügen inde ul 30ğa ğına qalğan. Awılda qışın yäşäüçelär bik az.
Möhacirlär yazmışın saylağan millättäşlärebez nindi genä awırlıqlar kürmäsen, tuğan tellärennän, ğoref-ğadätlärennän yöz çöyermägännär. Ata-baba tufraqlarındağı mädäniyätne qoyaş qızdırğan Anadolunıñ qorığan qırlarında da yäşätergä tırışqannar.
“Quruhöyek.1895” kitabı İskeşähärdäge “Qazan tatarları mädäniyäte häm yärdämläşü” oyışmasınıñ ul çaqtağı başlığı Abdulvaxit İrdänneñ fidaqar’ xezmäte häm tırışlığı näticäsendä dönya kürgän.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Vahit İrdän fotosüräte
Çığanaqlar:
1) A.Garayeva-Aqçura.”Qorıhöyükne qaplap tora Qaratay urmannarı…”.”İdel” jurnalı.
İdel-tat.ru>kory-j-kne-kaplap-tora-karat…
2) R.Altay.”Tatar-inform.İstanbul.12.11.2010.-Törkiyädäge Osmaniyä awılı turında kitap näşer ittelär.”
m.tatar-inform.tatar>mir>2010/11/12
