Üzbäkstanğa säyäxät-2

Änkara Yıldırım Bäyazit universitetınıñ säyäsi fännär fakul’tetı dekanı, professor Kudrät Bülbülneñ yazması

 “15nçe-16nçe ğasırda fändä, mäğariftä, mädäniyättä bik nıq alğa kitkän Üzbäkstan ni öçen bu üseşen däwam itmägän? Nişläp törek häm islam dön’yası şunnan sonğı yöz’yıllıqlarda bu açıq uy-fikerdän bik yıraqlaşa?”

Fän, tarix, säyäsät yäisä säyäsi totrıqlılıqnıñ ähämiyäte

Ämir Timer üzbäklär öçen bik zur mäğ’nägä iyä. Üzbäkstannı Aqsaq Timer däwläte dip tä atarğa bula. Xakimlek itü çorında ul ilenä bik küp ğalim, fän êşleklelären çaqırğan. Bügenge Boxara, Sämärkandtağı tarixi äsärlärneñ şaqtıyı Timer çorında icat itelgän. Xätta Üzbäkstannıñ täwge däwlät başlığı İslam Kärimov üzen tügel, Aqsaq Timer häm anıñ çorında êşlängännärne alğı planğa çığarunı östen kürä.   

Ämir Timer çorında däwlätneñ çikläre İzmirdän Hindstanğa qadär suzıla. Ul Ğosmanlı däwläten ikegä bülä häm Altın Urdanı beterä. Ämma bu qadär kiñ mäydanda idarä itäçäk däwlät mexanizmı bulmaw arqasında, 1405nçe yılda üze ülgännän soñ däwläte tarqala başlıy. Ğosmanlı qısqa waqıt êçendä üz xälenä kire qayta häm yañarıp yulın däwam itä. Ämma Altın Urda cirlärendä barlıqqa kilgän buşlıqnı ruslar turıra. Şul säbäple, Timerne Rus imperatorlığınıñ tuuına yärdämçe buluda ğayeplilär.

Timer çorında häm annan soñ zur fänni êşçänleklär ütkärelügä qaramastan, waqıt ütkän sayın älege adımnarnıñ däwamı bulmawın küräbez. Monıñ bik ähämiyätle säbäbe - säyäsi totrıqlılıq. Ägär ul yuq ikän, fän, mäğarif, sänğat’, mädäniyät - hiçberse daimi bula almıy. Bu wäzğıyät’neñ bik açıq ürnägen Aqsaq Timerneñ onığı Oluğbäkneñ yazmışında küräbez. Däwlät başlığı, çorınıñ aldınğı ğalime, astronom buluına qaramastan, üz ulı aña qarşı çığa.  Oluğbäk bu suğışta ciñelä häm täslim bula. Täxet êşlärennän waz kiçüen häm säyäxätkä kitärgä teläwen belderä. Aña röxsät itälär. Ämma Sämärkandnı da çığarğa ölgermi - Oluğbäk ulı ämere belän üterelä. Berniçä aydan soñ ulı üze dä ğaskärläre tarafınnan xıyanätçel räweştä üterelä.  

Bu qadär bilgesezlek häm iminsezlek êçendä hiçber närsäneñ däwamlı buluı mömkin tügel. Kereştäge problemanıñ möhim säbäbe - säyäsi totrıqsızlıq. Sönni ğalimnärneñ säyäsi totrıqlılıqqa birgän ähämiyäte Üzbäkstanda tağın da yaxşı añlaşıla. Däwlät yuq ikän - berni qalmıy. Ğosmanlı däwläteneñ häm oyışmalarnıñ tağın da ozağraq yäşäweneñ säbäbe isä, şulay uq, säyäsi totrıqlılıq.  

FETO

FETOnıñ niqadär zur yanaw buluın Üzbäkstan Törkiyädän aldaraq kürep ala. 1999nçı yılda alarnıñ mäktäplären tulısınça yaba. Uqıtuçılarnı isä şımçılıqta ğayepläp ildän qua. FETOnıñ Törkiyädä 2016nçı yılda yasarğa tırışqan tüntäreleş kereşüen annan êlegräk Üzbäkstanda da başqarırğa omtıluı häm uñışqa ireşä almawı belderelä.

Älege oyışmanıñ Törkiyä-Üzbäkstan mönäsäbätlärenä birgän zararın xäzerge waqıtta tağın da kübräk añlıybız.

İmam äl-Boxari, Şah-ı Nakşıbändi, Maturidi

Hiçşiksez, Üzbäkstan turındağı yazma İmam äl-Boxarisız, Şah-ı Nakşibändisez, Maturidisız bulmas. Bügenge dön’yada radikal’läşügä kirtä buluçı, marginallaşmağan İslamnıñ tamırların barlıqqa kitergän bu isemnär başqa tapşıruıbıznıñ teması bulaçaq. Xäzergä üzbäklärneñ älege şäxeslärneñ törbälärenä zur qızıqsınu kürsätülären genä äytep ütik.  

Törki tellär häm törki dön’ya

Törki tellärdä söyläşüçe däwlätlär arasında êlemtäne, kileşüne arttıru, nigezdä, awır tügel. Öç töp adım ber-berebezne añlawnı tağın da ciñelläşteräçäk.

Berençese - latin älifbasına küçü. Üzbäkstan latin xäreflären qabul itte. Qazaxstan belän Azärbaycan da. Ämma bu däwlätlärdä qayçaq kirill yazuı da qullanıla. Latin xäreflärenä küçkän oçraqta - yazma tekstlarnı añlaw ciñeläyäçäk.

İkençese - uzğan ğasırdağı süzlarne tağın da kübräk qullanu. Sonğı yöz’yıllıqlarda töreklär ingliz häm franśuz telläre, başqa törkilär isä rusçanıñ täêsirendä. Bergäläp ata-babalarıbıznıñ telendä söyläşsäk - tağın da ansat añlaşırbız. Üzbäkstanda ölkännärneñ söyläşüläre, kiyenüläre märxüm babalarımnıqına şulqadär oxşağan ki, alarnı kürgän şikelle buldım.

Öçençedän, törekçä yazılğan şikelle uqıla, uqılğan şikelle yazıla. Bu da teldä caylılıq täêmin itä. Başqa törki tellärdä dä monı qullansalar - añlaşu ciñeläyäçäk.

Xäzergä waqıtta iske törek telen belsägez - añlaşu awır tügel.  

Törek universitetlarınıñ filial açu mömkinlege

Kem belän söyläşsäk, härberse Törkiyä universitetların aşığıç räweştä Üzbäkstanda açu kiräklegen assızıqlıy. Putinnıñ 150 rektor belän desant töşerüen söylilär. Könbatış däwlätläre inde küptän filialların açqan. Universitetlarıbıznıñ Üzbäkstanda açıluı qarşında qanuni kirtä barsa, anı aşığıç räweştä beterergä kiräk. Saylap alınğan uqu yortlarınıñ älege däwlättä filialların buldıruları öçen êtärgeç yasaw möhim. Rusiyä häm Könbatış illäre ähämiyätle alğarışqa iyä bulğan wäzğıyät’tä tağın da sonğa qalmasqa ide.   

İkençe Törkiyä

Üzbäkstanda kürgännärem, asılında, ikençe Törkiyä. Äyterseñ ikençe mämläkätemne öyrängän şikelle şatlıq häm xozur xise belän tuldım. Ul cirlär bezneñ berençe watanıbız bulğanğa, bälki Törkiyäne ikençe Üzbäkstan diyärgäder.

Zihen kodları Könbatışta formalaşqan Törkiyä

Kitkänçe üzbäk uquçılar belän törkem êşçänlege oyıştırdım. Alar Törkiyädä keşelärneñ kübräk Könbatışqa qarawın, Könçığıştağı waqıyğalarnı kürmäwlären söyläde. Boxara häm Sämärkand täêsire astında öygä qaytıp barğanda uquçılarnıñ närsä äytergä teläwen tağın da tiränräk añladım. “Matbuğatta törki dön’yağa niqadär urın birelä?” digän ber ğadi soraw da citärlek. Sport, sänğat’, ädäbiyät tapşırularında törkilär xaqında bötenläy diyärlek söylänmi. Üzegezdän sorağız: bik küp könbatış sportçısı beläbez, ä törki häm İslam dön’yasınnan niqadär? Kabel’le televideniyedä Könbatış däwlätläreneñ xisapsız kanalı bar, ä törki illärneñ kanalları yuq däräcäsendä. Atalarıbız watanına qarata bu citärsez qızıqsınu küñelne borçıy. Yuqsa bik ğadi närsälär törki häm İslam dön’yasın kön üzägenä kiterä alır ide.

Törki şura ximayäse astında törki dön’yanıñ çempion klubları çempionnar çempionın bilgeläw öçen här yıl üzara matç ütkärsä? Şundıy uq çaralar İslam xezmättäşlege oyışması qanatı astında da uzdırılsa? Mondıy simvolik ğamällär dä qızıqsınu uyataçaq.  

Uy-fiker dön’yabıznıñ qolaçlaw mäydanın barı tik Könbatış belän formalaştıru Törkiyäne keçkenäyter. Tarixi nigezlärennän ayırılğan Törkiyä başta üzenä küp närsä yuğalttırır. Mondıy il Awrupa Berlegenä kersä dä, anıñ êçendä üzen ğadäti Awrupa däwläte däräcäsenä töşerer. Törkiyä Könbatış belän tözegän mönäsäbätläre qadär ük törki häm islam dön’yasın, Afrikanı da kön üzägenä alsa - üzen tabar. Barı tik şundıy Törkiyä wazıyfasın cirenä citkerer häm üzenä, regionğa, dön’yağa zur öleş kerter.

Kudrät Bülbül

Änkara Yıldırım Bäyazit universitetı säyäsi fännär fakul’tetı dekanı, professor