Törkiyädä diktatorlık barmı?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

1840ta başlanğan häm Cömhüriyät çorında 19nçısı ütkärelgän Törkiyäneň soňğı cirle idaräçelär saylawı 31 mart könne uzdı. Cömhür ittifaqı 51,6%, Millät ittifaqı 37,5% tawış cıydı. Partiyalär alğan tawış küläme häm räsmi bulmağan näticälär tübändägeçä: Ğadälät häm qalqınu partiyase 2014täge 43,1% bulğan tawış külämen bu saylawda 44,3%ka kütärde, läkin şähär xaqimiyäte başlığı sanın 48dän 39gä töşerde. Cömhüriyät xalıq partiyase 26,6%tan tawış külämen 30,1%ka kütärde, ciňü yawlağan şähär sanın 14tän 21gä citkerde. Millätçe xäräkät partiyaseneň tawış küläme 17,8%tan 7,3%ka töşte, läkin şähär xaqimiyäte başlığı sanın 8dän 11gä citkerde. Xalıqlarnıñ demokratik partiyase uzğan saylawda 6,2% tawış cıydı, monısında tawış küläme – 4,2%. Şähär xaqimiyäte başlığı sanı da tübänäyde.

Bu näticälär närsäne anlata soň? Bügenge tapşıruıbızda Törkiyädage cirle idaräçelär saylawı näticäläreneň dönyaküläm häm milli däräcädäge mägnäsenä tuqtalırbız.

Cirle saylaw buluına qaramastan xalıqara medianıň Törkiyädäge saylawlar belän bik qızıqsınuı kürenä. Monıň möhim säbäplärennän berse – Änkara häm İstanbul kebek qayber zur şähärlärdä xaqimiyätneň üzgärüe. Qayber global’ media häm säyäsätçelär diktatorlık belän ğayeplägän Törkiyä imidjına şul qadär ışanğan ki, qayber şähärlärdä xaqimiyätneň üzgärüenä bik ğacäplände. 180 yıl buyı cirle saylaw ütkärelüçe Törkiyädä bu wazğiyät’ normal’ bulsa da, könbatış mediası häm liderları näticälärne aňlıy almıy. Şunıň öçen saylawda Ärdoğannı diktatorlık belän ğayepläwçe töbäklär ciňelde dip äytep bula.

Başqa illärdä kommunist partiya barmı soň? Bulsa, saylawda ciňä alamı? Anısın belmim. Bu saylawda Tuncelidä Törkiyä Kommunist partiyase namzäte ciňde. Häm dä PKK terror oyışması qurqınıçı häm Xalıqlarnıň demokratik partiyase basımına qaramastan. Bu wazğiyät’ tä çınbarlıqnı kürergä teläwçelär öçen Törkiyädäge demokratiyaneň ikençe dälile bulıp tora.

Ğadälät häm qalqınu partiyase cıyğan 44,3% tawış belän qorılğannan birle qatnaşqan 15nçe saylawda da ciňü yawladı. 2002 yıldan birle xaqimiyättä bulğan bu partiyaneň soňğı iqtisadi krizisqa qaramastan aldağı cirle saylawğa kürä tawışın 1%tan kübräk arttıruı zur uňış bulıp tora. 2018 yılnıň 24 iyun’ könne uzğan ilbaşı saylawında cıyılğan 52,3%lık tawış küläme belän çağıştırğanda Cömhür ittifaqınıň barı tik 0,7% tawış yuğaltuı kürenä. İldä tawış külämen arttıruına qaramastan Aq partiya qayber zur şähärlärdä yuğaltu kiçerde. Däwlät başlığı Xörmätle Räcäp Tayyip Ärdoğan saylawdan soň yasağan çığışında bu wazğiyätneň säbäplären tikşeräçäklären häm kiräkle sabaqnı alaçaqların açıqladı.

Töp oppoziṡiya partiyase CXP aldağı saylawlarğa kürä tawışların arttırdı. Läkin ilbaşı saylawında namzäte Muxarrem İnce cıyğan tawış küläme 30,6%tan tübän buldı. CHP cähatennän qayber zur şähärlärdä tawış külämen arttıruı häm monda ciňü yawlawı uňışlı buldı.

Cömhüriyät xalıq partiyase tawışın arttırğan Änkara, İstanbul, Antaliya kebek şähärlärdäge kandidatlarına küz salğanda bu isemnär klassik CXP isemnäre tügel. 1994 yılğı saylawda Räcäp Tayyip Ärdoğan saylawdan soň Fatixa uqıdı diyep, reakṡiya beldergän CXPneň totışı haman da istä. Bu saylawda CXPneň İstanbuldağı namzäte Ekrem İmamoğlunıň Yasin uquın onıtmabız şikelle. Törkiyä cämäğat’çelege häm qimmatlärenä ähämiyät birüçe CXP Törkiyä öçen qazanış bulıp tora. Bu - İlbaşı häm ittifaq sistemasınıň näticäseder. İlbaşı häm ittifaq sisteması çiktän tış ğamällär, kiyerenkeleklärgä tügel, ä tağın da aqıllı fiker yörtüçelär êzli.

Xalıqlarnıň demokratik partiyase härwaqıttağıça saylaw aldınnan yänä tarqatuçı häm bülgäläwçe tel qullandı. Könçığışta üz saylawçısınıň “Kördistan” öçen tawış biräçägen citkerde. Saylawda XDP nığıtması bularaq kürelgän 4 şähärdä yuğaltuğa duçar buldı. Şırnak, Ağrı, Bitlis Aq partiyağa, Tunceli Törkiyä Kommunist partiyasenä küçte. Könçığış häm Kön’yaq könçığıştağı körd tawış birüçe Törkiyä belän bergä atlarğa teläwen, XDPgä bäyle bulmawın tağın ber tapqır kürsätte. Bu näticälärdän soň Aq partiya – MXP ittifaqına körd saylawçısınıň reakṡiya kürsätmäwen häm bilgelängän räsmi zatlar xezmätennän qanäğat’ buluın äytep bula.

Cirle saylawda qatnaşu külämebez qalğan demokratik illär belän ayıruça könbatış illäre belän çağıştıra almayaçaq qadär küp. Bu saylawlarda qatnaşu küläme 84% buldı. Aldağı cirle saylawda qatnaşu küläme 89% ide. Qatnaşu külämeneň tübänäyüen bu saylawda partiyalärneň üzläre tügel, ä ittifaq bularaq tawış cıyuları belän aňlatıp bula. Şunıň öçen başqa saylawlarda ittifaq bulsa, säyäsi partiyalärneň üz amblemaları bulğan ittifaq sistemaları uylanırğa tiyeş.

Saylawda MXP 7,3% tawış aluına qaramastan şähär xaqimiyäte başlığı sanın 8dän 11gä kütärde. Yaxşı partiya bernindi şähärdä dä ciňü yawlıy almadı. Säğadät partiyaseneň ike saylawda da tawış küläme – 2,7%.

Näticä bularaq saylawda härwaqıttağıça qabat demokratiya, Törkiyä ciňde. Näticälär Törkiyägä üzgä küzlektän qarawçı töbäklärneň qaraş cähaten üzgärter dip ömetlänäm.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı