Törkiyäneñ 180 yıllıq cirle saylawları

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

2019nçı yılnıñ 31nçe mart könne Törkiyädä cirle saylaw uzaçaq. Säyäsi partiyalar häm bäysez namzätlär saylawnı cinü öçen êşçänlek alıp bara.

“Törkiyädä berençe cirle mäcles saylawları Tänzimat färmanınnan ber yıldan soñ 1840nçı yılda ütkärelä. Professor Mäxmät Alqanğa kürä, cirle mäcles äğ’zalären bilgeläw öçen uzdırılğan şuşı saylawlar tarixıbızdağı berençe cirle idarä saylawı bula. Bu saylawnıñ ber üzençälege dä turıdan-turı berençe demokratiya ürnäklärennän berse buluı. Bu räweşle Ğosmanlı däwläteneñ möselman häm ğäyremöslim (möselman bulmağan) xalqı saylaw belän tanışa. İstanbul Şährämanäte 1855tä’, Bäyoğlu 6nçı Daire-i cirle xakimiyäte 1855tä qorıla. 1860nçı yıllardan soñ Ğosmanlı çorında şähärlärdä cirle xakimiyät mäclesläre (şuraları) kiñ tarala başlıy. Cirle saylawğa qağılışlı berençe tärtipkä salu isä 1868nçe yılğı “Därsaadät İdaräi Bälädiyä nizamnamäse” bula.

Cömhüriyät çorında isä berençe cirle saylaw 1930nçı yılda ütkärelä. 1930nçı yıldan bügenge köngä çaqlı 2019nçı yılda ütkäreläçäk cirle saylaw Cömhüriyät däwerendäge 19nçı cirle saylaw. 1950dä küp partiyalı demokratik yäşäwgä küçelgännän soñ 14nçe saylaw.

Prezidentlıq sistemasınnan soñ berençe cirle saylaw häm berençe cirle ittifaq saylawları

Kürengäne kebek, Törkiyäneñ 180 yıllıq cirle saylaw tarixı şaqtıy ilneñ tarixınnan tağın da kübräk bulaçaq räweştä şaqtıy iske. Monnan tış här saylaw üzenä xas şartların, üzenä xas üzgäleklären häm yañarışların alıp kilä.

Cirle saylaw 2017nçe yılda referendum belän qabul itelgän Prezident sistemasınnan soñğı berençe cirle saylaw. Saylawlar şuşı cähättäm xosusıy ähämiyätkä iyä.

Cirle saylawlarnıñ başqa ber üzençälege moñarçı tıyılğan bulğan saylaw ittifaqlarınıñ monnan arı mömkin buluı. Bu qısada “Cömhür İttifaqı” häm “Millät” ittifaqı êçendä partiyalar ittifaq tözep, saylawda qatnaşa. İttifaq tözegän partiyalar ısul bularaq kileşkän urınnarda ber-berläreneñ namzätlären yaqlıy häm bu urınnarda üz kandidatların kürsätmi.

Partiyalarnıñ ittifaq tözüeneñ mömkin qılınuı demokratik saylap alunıñ tıyıludan çığarıluı cähätennän uñay ber alğarış. Monnan tış partiyalarnıñ üz tanıqlığı häm êmblemaları belän ittifaqnı yasıy almawları, tawış byulletennärendä urın ala almawları ber kimçelek. Bu wazğiyät (vazğıyät’) partiyalarnıñ aktiv êşçänlegen häm saylawçılarnıñ säyäsi qatnaşuın azayta ala.

Ğomum saylawda ittifaq tözelüen mömkin qılğan qanunnar cıyılması yasalğan çaqta monıñ cirle saylawlarında da ğamäldä bulaçaq itep äzerlänsen diyep töşençäm belän urtaqlaşqan idem.

Cirle saylawnıñ mäğ’näse

Saylawğa tağın da yomşaq atmosferada barıluı normalläşügä däwam:

Saylawğa bik äz waqıt qaluına qaramastan monnan aldağı saylawlar belän çağıştırıp qarasan, tağın da äzräk saylaw atmosferası küzätelä. Prezidentlıq sistemasınıñ kileşterüçe yoğıntısınıñ bilgele ber külämdä täêsirle buluın äytergä bula. Şul uq waqıtta “Aq” partiyas başlatqan śifrlı saylaw kampaniyası da saylawnıñ tağın da äzräk kürener buluınıñ başqa ber säbäbe. Êlek maşina konvoyları, uramnardağı afişalar arqasında qızıqsınmawçılar da xätta saylawdan xäbärdar bula ide. Xäzer köndälek tormışta saylaw yoğıntısı êlekkege kebek sizelmi.

Saylawnıñ tağın da äzräk kisken şartlarda uzuı, kampaniyalarnıñ moxitqa tağın da sizger alıp barıluı, saylaw êşçänlegeneñ uramnardan śifrlı (virtual’) moxitqa küçüe – Törkiyädä normalläşüneñ däwam iüte räweşendä añlarğa bula.

Prezidentlıq sistemasınıñ /totrıqlılıqnıñ däwam itüe:

Törkiyä äle yaña ğına başlıq (prezidentlıq) sistemasın küçkän ilr. Här zur üzgäreş bilgele ber külämdä bilgesezlek häm qanäğätsezlek tudıra. Nigezle üzgäreşlär häm borılışlar şuşı bilgesezleklärne häm qanäğätsezleklärne beterep yulğa däwam itü mömkin, kire qaytıp tügel.

2019nçı yılğı saylaw prezidentlıq sistemasınnan soñğı berençe saylaw tügel dä, sistema urnaşqannan soñğı saylaw bulsa ide, saylaw näticäläre prezidentlıq sisteması belän bik bäyläneş urnaştırılmasqa da mömkin ide. Ämma xäzerge wazğiyättä oppoziśiya blokınıñ tawışların arttıruı oppoziśiyäçel partiyalarnıñ prezidentlıq sistemasın qabat bäxäskä açuı belän tögällänä ala. Bu saylaw prezidentlıq sisteması häm totrıqlılıq cähätennän möhim.

Tışqı yoğıntı êlementlarınıñ kötkännäre:

28nçe fevral’, 27nçe aprel’, Ärgänäkon tüntäreleş kereşüläre, Gäzi, 17/25nçe dekabr’, 15nçe iyül’, qısqası soñğı 20 yılda oçraşılğan tüntäreleş kereşüläreneñ iñ möhim bulğannarı. Bu omtılışlarnıñ hiçberse dä diyärlek barı tik Törkiyäneñ êçke täräqqiyätläre belän genä açıqlana alınmıy. İkemeñençe yıllarda başqarılğan demokatiyäläşü çaraları zur külämdä maqsatına ireşte. Ämma ildäge böten şuşı alğarışlarğa qaramastan Törkiyä belän bäyle xisaplar yasawçı tışqı dairälärneñ bu xisaplarınnan waz kiçüen äytep bulmıy. Tışqı aktyorlarnıñ üz mänfäğät’läre öçen êşçänlek alıp bara almawı, barı tik milli iradäneñ wäkilläre belän êş alıp barıluı öçen Törkiyädä prezidentlıq sistemasınıñ urnaşuı häm totrıqlılıqnıñ däwam itüe bik möhim. Bilgesezlek häm xaos şartları êçke häm tışqı dairälärgä yañadan ömet biräçäk.

Saylawlarnın mäğ’näse nindi genä bulmasın, här saylaw yaña ber saylawdır. Säyäsi partiyalar da şuşı qısada êşçänlegen alıp bara. Oppoziśiya partiyalarına qarağanda xakimiyät partiyası tağın da aktiv êşçänlek alıp bara.

“Aq” partiya ğomum başlığı häm İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan här saylawda bulğanı kebek bu saylawda da iñ küp şähärgä kitkän, iñ küp miting ütkärgän, iñ küp proyekt yasağan lider bulu üzençälegen däwam itterä. Partiyası tözelgännän birle böten saylawlarda uñışlı bulğan lider bularaq hiçber saylawnıñ êşlämiçä qazanıla alınmayaçağın, watandaşqa qağılmıyça, anıñ küñelen almıyça tawış alıp bulmawın yaxşı belä.”

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı