Moronı yaqtı könnär kötä

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Filipinnarnıň kön’yağında Mindanao utrawında yӓşӓwçe Moro möselmannarı bӓlki dӓ keşelek tarixınıň iň küp qayğı-xӓsrӓt çikkӓn töbӓge bulıp tora. 1500lӓrdӓ başlanğan zolım, qan qoyular, mixnӓt, ülemnӓr belӓn barğan barış bügenge köndӓ ömetkӓ ӓylӓnde. Morolı balalarnıň yılawdan tuqtawı, qaraňğı könnӓrne artta qaldırıp, kilӓçӓkkӓ taba xozur êçendӓ atlawları öçen ofıqta köçle yaqtılıq kürenӓ.

Moronı Fӓlӓstin, Êritreya, Kaşmir kebek mazlum geografiyalӓr belӓn bergӓ telgӓ alabız. Lӓkin Moro möselmannarın yaqtı kilӓçӓk kötӓ. 21 ğinwar könne ütkӓrelgӓn referendumnı xӓterlӓtep uzim didem.

İslamnıň Filipinnardağı utrawlarğa kilüe Yıraq Könçığıştağı qalğan töbӓklӓrgӓ kilüennӓn hӓm cӓyelüennӓn ayırmalı tügel. Morolılar da İslam belӓn möselman kontrabandistları aradaşçılığı belӓn tanışqan. Möselmannar 1500lӓrgӓ qadӓr üz dӓwlӓtlӓrendӓ ğasırlar buyı yӓşӓwlӓren dӓwam itterӓ.

Moroda möselmannar belӓn İspaniya xalqı arasında bӓreleş 1521 yılda başlana. Andalusiyaneň yığıluı belӓn bӓreleş Filipinnarğa cӓyelӓ hӓm ul waqıttan birle üzgӓ rӓweşlӓrdӓ yaqınça 500 yıl buyı dӓwam itüen ӓytep bula.

1900 yıllarda Filipinnarnıň kön’yağında küpçelektӓ bulğanda assimilyaŝiya hӓm demokrafik qorılmanı üzgӓrtü êşçӓnleklӓre arqasında möselmannar şaqtıy töbӓktӓ azçılıqqa töşerelӓ. Başta ispaniyalelӓr, annarı 20 ğasırnıň berençe yartısında töbӓk belӓn citӓklӓgӓn Amerika Quşma Ştatları hӓm soňınnan Filipinnar alıp barğan sӓyӓsӓtlӓre belӓn möselmannar ülemgӓ duçar itelgӓn yӓisӓ küçep kitӓrgӓ mӓcbür bula. 2016 yılda Kotabato şӓhӓrenӓ barğaç yortsız qalğan keşelӓrneň cir östendӓ dӓ yӓşӓrgӓ röxsӓt bulmağannan yılğalar östendӓ niçek itep qalay budkalarda kön kürülӓren üz küzlӓrem belӓn kürdem.

Morolı möselmannar 1960 yıllarda üzlӓrenӓ qarata yuqqa çığaru sӓyasӓtlӓrenӓ qarşı oyışqan qarşılıq xӓrӓkӓten başlata. Törle çorlarda törle oyışmalar astında qarşı çığarğa dӓwam itӓ alar. Bu körӓşlӓrgӓ tayanıp İslami Azatlıq frontı liderı Selamet Haşim hӓm anıň 2003tӓ yaqtı dönyadan kitüennӓn soň da Hac Murat İbrahim Filipinnar belӓn alıp barılğan söylӓşülӓrne dӓwam itterӓ.

2014tӓ isӓ tınıçlıq urnaştıru barışın küzӓtü maqsatı belӓn “Bӓysez küzӓtüçe wӓkillege” barlıqqa kiterelӓ. Filipinnarnıň xӓzerge dӓwlӓt başlığı Rodrigo Duterte 2014 yılğı saylaw kampaniyasendӓ Moroda üzidarӓle töbӓk qorırğa süz birde.

2019 yılnıň 21 ğinwar könne ütkӓrelgӓn referendumda Moro möselmannarınıň üzidarӓlege 80% tawış cıyıp, qabul itelde. Monnan soň 80 ӓğzale “Bangsamoro küçeş avtoritetı” barlıqqa kiterelӓçӓk. Parlament wazifasın başqaraçaq bu avtoritet 2022 yılğa qadӓr Bangsamoro xaqimiyӓten üz östenӓ alaçaq.

Referendumnıň qabul itelüe belӓn töbӓktӓ cıyılaçaq salımnarnıň 75%ı cirle xökümӓtkӓ qala, 25%ı üzӓk xökümӓtkӓ cıyılaçaq.

Tabiği çığanaq keremnӓreneň dӓ 75%ı töbӓkkӓ qalaçaq, 25%ı isӓ üzӓk xökümӓtkӓ küçerelӓçӓk.

Bangsamorodağı möselmannar Filipinnardan ayırmalı bularaq töbӓktӓ İslam xoquqın urnaştıra alaçaqlar. Üz aralarında İslam xoquqın tormışqa aşıra alaçaq. Morodağı xristiyannar isӓ Filipinnar dӓwlӓt xoquqına bӓyle bula alaçaq.

Moro möselmannarı êçke êşlӓrendӓ bӓysez, tışqı êşlӓr hӓm iminlek mӓs’ӓlӓlӓrendӓ isӓ Filipinnar xökümӓtenӓ bӓyle bulaçaq.

Dönyanıň hӓrber poçmağında da tınıçlıq urnaştıru barışların dӓwam itterü bik awır. Ütkӓndӓge waqiğalar arqasında taraflar arasında baruçı tınıçlıq söylӓşülӓreneň baştan başlanu riskı bar. Şunıň öçen töbӓktӓ tınıçlıq, xozur telӓwçelӓrneň hӓm xalıqara cӓmğiyӓtneň Filipinnardağı bu barışqa xuplaw kürsӓtüe bik möhim. Filipinnar dӓwlӓt başlığı Rodrigo Dutertenıň Bangsamoroğa yaqın töbӓktӓ tuıp, balaçağın anda hӓm Morolar belӓn bergӓ uzdıruı tınıçlıq urnaştıru barışı öçen möhim forsat bulıp tora. Bu bӓylӓneştӓ barışnıň dӓwamı öçen Duterteğa telӓktӓşlek kürsӓtü zur ӓhӓmiyӓtkӓ iyӓ.

500 yıl buyı bӓysezlek öçen körӓşkӓn, monıň öçen awır bӓyӓ tülӓgӓn cӓmğiyӓtneň hiçşiksez humanitar yӓrdӓmnӓrgӓ ixtıyacı bar. Kotabatoğa sӓfӓremdӓ töbӓktӓ 26 xalıqara oyışmanıň buluın, İslam dönyasınnan isӓ barı tik Törkiyӓdӓn Humanitar yӓrdӓm kürsӓtü waqıfınıň buluın öyrӓngӓn idem. Töbakkӓ qarata humanitar yӓrdӓmnӓrne hiçşiksez arttırırğa kirӓk.

Ozaq ğasırlar buyı qıyınlıqlarğa bireşmӓs öçen küpçelek bӓreleşügӓ yünӓlgӓn cӓmğiyӓtneň bu barışta üzidarӓle citӓkçelek qoru öçen xaqimiyӓt tӓcribӓsenӓ dӓ ixtıyacı bar. Sӓyӓsi sistema, dӓwlӓtne finanslaw, cirle citӓkçeleklӓr, üzӓk byurokratiya, yuğarı belem, xökem organnarı kebek ölkӓlӓrdӓ üzençӓlekle keşelӓrgӓ hӓm tӓcribӓ belӓn urtaqlaşuğa moxtac bulaçaq. Moro möselmannarınıň yalğış citӓkçelek hӓm üzençӓleksez isemnӓr arqasında 500 yıllıq körӓşlӓreneň buşqa kitmӓwe öçen bar dönyadan Moro üzixtiyarilӓrenӓ bu ölkӓdӓ küp êş töşӓ.

Universitetlarnıň sӓlamӓtlek saqlaw ölkӓsendӓ hӓm üzidarӓle citӓkçelekneň barlıqqa kilüendӓ ixtıyac toyılaçaq xoquq, dӓwlӓt idarӓse, cirle citӓkçeleklӓr kebek ölkӓlӓrdӓ fakul’tet bulmasa da, professional’ hönӓri uqu yortların açuları şaqtıy problemanıň çişeleşenӓ öleş kertӓçӓk.

Morodağı tınıçlıq urnaştıru söylӓşülӓren alıp baru maqsatı belӓn Törkiyӓ dӓ êçendӓ bulğan xalıqara komissiya qorıldı. Bu komissiyadӓn tış küzӓtü wӓkillege dӓ barlıqqa kiterelde. 5 keşedӓn toruçı bu wӓkillektӓ dӓ Moro möselmannarınıň telӓge belӓn Törkiyӓdӓn ber ictimaği oyışma bar. Humanitar yӓrdӓm kürsӓtü waqıfı isemennӓn bu wӓkillektӓ Xösӓyen Oruç urın ala. Wӓkillek tınıçlıq urnaştıru barışın küzӓtep bara.

Üz watandaşları abaylap betermӓsӓ dӓ, Törkiyӓ ütkӓne, tӓcribӓse hӓm dönyakülӓm dӓrӓcӓdӓ xörmӓtkӓ layıq buluı arqasında global’ tınıçlıq hӓm xozurğa iň küp öleş kertӓ alaçaq illӓrdӓn berse. Bu öleş barı tik dӓwlӓt kenӓ tügel, ӓ ictimaği oyışmalar hӓm yuğarı uqu yortları aşa da kertelӓ.

Moroda 500 yıllıq körӓş belӓn möhim nӓrsӓlӓrgӓ ireştelӓr. Bӓreleş şartlarınıň artta qaluı, referendum nӓticӓseneň Moro möselmannarı, Filipinnar hӓm keşelekkӓ xozur kiterüe, morolı balalarnıň kilӓçakkӓ ışanıç belӓn qarıy aluları öçen bu barışnıň dӓwamına telӓktӓşlek kürsӓtü zarur.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı