Uram cıyını, oppoziśiya, xakimiyät tele

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Uram cıyını, oppoziśiya, xakimiyät tele

           Bez yäşägän globalläşü çorı tormışıbıznı häryaqlap üzgärtä. Uzğan çorlarda ozaq ğasırlarğa sıydırıla alınmağan üzgäreşlär qısqa mizgellärgä sıydırıla alına. Sośiolog David Harvey bu wazğiyätne “waqıt häm urın qısıluı” bularaq tanıta. Bu çorda waqiğalar (waqıyğalar), mönäsäbätlär, üzgäreşlär bik tiz ağıp kitä, keşelek dönyasınıñ şuşı tizlektän başı äylängän sıman bula. Yıraq cirlär, geografiyalär yaqınaya, yaqındağılar isä yırağaya. Êlegräk belenmägän äyberlär belenä, ciñel genä belengän äyberlär isä belenmäslek xälgä äylänä. Ortega Gasset ta äytep uzğanı kebek: “Aldınğı śivilizaśiya – çiten problema dimäk. Häm üseş zurayğan sayın oçraşılğan qurqınıç ta üsä. Yäşäyeş här kön beraz tağın da yaxşıraq, tağın da maturraq häm monıñ qotılğısız näticäse – beraz tağın da butalçıq, beraz tağın da qatlawlı, awır bula”.

Minem telgä alırğa tırışqan mäs’älä – tradiśion çorlarğa qarağanda tağın da ayırmalı üzañ belän, mädäniyätlär belän, oyışmalar belän bergä yäşärgä tiyeş bulğan şäxeslärneñ, törkemnärneñ, oyışmalarnıñ, däwlätlärneñ başqaları belän nindi ber tel/söyläm häm poziśiyanı belderü räweşe aşa êlemtägä keräçäge mäs’äläse.

Çönki tradiśion mönäsäbätlärneñ yuğaluı, tormışnıñ häryaqlap butalçıq häm qatlawlı xälgä äylänüe, bik törle üzannar belän ber ük moxitta bulu – bilgesezleklärne arttıra. Bügen global’ külämdä yäşängän çitläşterülärneñ, izolyaśiyäläwneñ, näfrätlärneñ, marginalizaśiyäläwneñ ber säbäbe dä oçraşqan şuşı bilgesezlek torışı. Qullanılğan tel yäki poziśiyanı belderü räweşe nigezdä ğadäti çorlarda da möhim. Ämma bilgesezlek xällärendä başqalarına qarata qullanılaçaq ısullar, tel häm poziśiyanı belderü räweşe individual’, törkem, oyışma yäisä däwlätlärara mönäsäbätlärneñ şäkellänüendä, formalaşuında tağın da täêsirle bula. Ğadäti çorlarda yäki belü wazğiyätendä xuş itep kürenä alınaçaq şaqtıy xäräkät räweşe bilgesezlek oçraqlarında citdi kiyerenkeleklär tudıra ala.

Nindi ber tel/söyläw/poziśiyanı belderü räweşe: uram cıyını, oppoziśiya, xakimiyät?

Şäxeslär, cämğiyätlär, oyışmalar, däwlätlär bularaq, tirä-yaqtağılar belän, bezgä oxşağannar belän yäki bezdän ayırmalı buluçılar belän nindi tel häm söyläw räweşen qullanuıbız kiräk? Bu sorawnıñ cawabı qayçağında bez raslamağan xäräkät räweşlärenä, söyläwlärenä mäğ’nä birüebez cähätennän dä mäğ’näle. Aldağı cömlälärdä bu sorawğa şäxeslär cähätennän işarätläp uzarmın. Ämma bilgelängän perspektiva cämğiyätlär, oyışmalar, däwlätlärara mönäsäbätlär cähätennän dä bilgele ber külämdä açıqlap uzuçı.

Keşelär arasındağı mönäsäbätlärdä poziśiyañnı beldergändä nindi torışta bulırğa kiräk? Alarğa qarata daimi reakśion ber tel/söyläw räweşen qullanasızmı?

Daimi räweştä tänqitläw stilen, ısulın qullanıp, “oppoziśiya” bulasızmı? Yuğisä kem genä bulmasın, qoruçı, tözüçe mönäsäbät räweşen (xakimiyät telen) qullanasızmı?

Närsä äytergä telägänemne üzem qatnaşqan ber cıyılış belän añlatıym. İslam illärennän êlekke ministrlar, xalıq ışanıçlıları, fiker iyäläre qatnaşqan cıyılışqa çaqırılğan idem. Cıyılış ber qunaqxanädä, xalıqqa açıq bulmağan, yabıq ber cıyılış ide. Ämma çığışlar ışanmaslıq däräcädä xäräkätle ide.

Min üzem: “Äye, İslam dönyasınıñ bik açı, bik mixnätle problemaları bar. Ämma bu yabıq cıyılış. Bu problemalarnı salqın qanlılıq belän qarap çığıp, çişeleşlär tabırğa kiräk”, - dip äyttem. İsäpli alasız, bik yalqınlı çığışlar arasında tınıç qalırğa çaqırğan çığış yasawçınıñ cıyılışta iñ äz alqışlanğan çığış ide.

Monnan tış bu cıyılış miña öç tör söyläw telen, poziśiyanı belderü räweşen öyrätte.

Berençe tel /söyläw/poziśiyanı belderü räweşe uram tele yäisä uram cıyını tele poziśiyanı belderü räweşe. Uram tele qayçağında qullanıluı kiräkle bik täêsirle ber tel. Qayçağında mitinglar, uram cıyınnarı, protestlar maqsatqa ireşü öçen iñ täêsirle yullardan berse bula ala. 15nçe iyül’dä bulğanı kebek qayçağında başqa hiçber ısul belän birelä alınmayaçaq yullama yäki torış barı tik uram tele belän genä belderelä alına. Ämma uram tele zarur bulğanda ğına qullanılğan çaqta täêsirle tel. Daimi räweştä uramğa çaqırıp, uram tele belän yullama yasap, qoruçı häm daimi mönäsäbätlär /sistemalar qamilläşterelä alınmıy.

Mädäni tiränlek, śivilizaśiyäle baylıq salına alınmıy. Min telgä alğan yabıq cıyılışnıñ tele uram cıyını tele ide.

İkençese – oppoziśiya tele. Oppoziśiya tele - sistema êçendä qalıp, närsäder salunı, tözüne maqsat itmiçä, barı tik xakimiyätne, idaräne, tirä-yaqtağı citäkçelärne tänqitläwçe tel. İptäş mönäsäbätlärendä, oyışma xezmätkärlärendä daimi zarlanuçılar, çişeleş uylap tapmıyça daimi tänqitläwçe säyäsi partiyalar moña misal itep kürsätelä alına. Barı tik tänqitläwçe totışlar funkśiyäsez tänqitläwlärdän cimerüçe tänqitläwlärgä qadär barıp citärgä mömkin. Yuğisä tänqitläwlär çişeleş täq’dime belän bergä yasalğan çaqta yäisä konstruktiv bulğan oçraqta keşelärne dä, oyışmalarnı da şaqtıy qamilläşterä.

Öçençese isä – xakimiyät tele. Qoçaqlawçı, qoruçı, tözüçe ber tel /söyläw/poziśiyanı belderü räweşen üz êçenä ala. Şuşı räweş barı tik säyäsi xakimiyätlär öçen genä tügel, şäxeslär öçen dä ğamäldä bula ala. Qayber keşelär başqaları belän uram cıyını yäki tänqitläw telennän tış xakimiyät tele belän mönäsäbät urnaştırırlar. Tirä-yaqtağılarnı üz yöreşläreneñ öleşenä äyänderü tırışlığı êçendä bulırlar. Bilgele ber yäş’kä yäisä xakimiyät wazıyfasına kilep citkän keşelärdän tağın da salmaq xäräkätle buluı kötelä. Başqalarğa qarata qoruçı, tözüçe tel, şuşı telne qullanuçı şäxeslärgä, cämğiyätlärgä, oyışmalarğa, däwlätlärgä härwaqıt öleş kertä. Keşe mönäsäbätlärendä üzegezne belderü räweşegez qullanğan telgä dä turıdan-turı täêsir itä.

Bu öç teldän tış bilgele ber mänfäğät’ alu öçen daimi qarşında buluçını raslawçı, xuplawçı, maqtawçı tel bar, bu telne ber närsä dä citeştermägäne öçen tel bularaq kürmäskä kiräk.

Uram cıyını häm oppoziśiya tele belän çağıştırğanda, xakimiyät tele bilgele ber qamillek häm täcribä zarur qıla. Xakimiyät telen qullana alu öçen bilgele ber barış ta kiräk. Xakimiyät tele bilgele ber yalğışlardan öyränelep, sabaq alınıp öyränelä alınğan, qamilläşterelä alınğan tel.

Sez üzegez könlek tormışta kübräk üzegezne niçek belderäsez, nindi tel qullanasız?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı