Astronomiya üzäge-Cacabäy Mädräsäse

Törkiyäneñ mädäniyät xäzinälärendä bu atnada sezgä Kırşähärdä bulğan Astronomiya fakultetı bulğan Cacabäy Mädräsäsen tanıtaçaqbız.

Mädräsä Anadolu Sälçuqlı däwläte waqıtında 13nçe yözyılında tözelgän. Soltan Keyhüsrevneñ Kırşähär vilayät başlığı, böyek däwlät keşese bulğan Cacabäy bu mädräsäneñ tözeleşen 1271nçe yılında başlatqan ide. Sälçuqlı däwläteneñ Mongol ağımı belän zäğiflängän bu çorda Anadoluda  yäşängän belem alğarışınıñ mohim ürnäklärdän berse bulıp tora.

Mädräsä xäzerge köndä mäçet bularaq qullanıla. Tözelgändä astronomiya beleme birelgändä şul uq waqıtta xäzerge könnärdä mäçet manarası- küzätü manarasınnan küzätü yasarğa mömkin ide. 21 metr ozınlığındağı bu küzätü manarası mädräsäneñ könyaq könbatış qırıyında urın ala.

Tıştan Cacabäy Mädräsäsenä yaqın kilgändä tönyaq tarafında urın alğan monumental Sälçuqlı Tac qapqası iğtibarnı caläp itä. Qapqanıñ ike yanında bulğan qoyaş häm ay  sferaları belän oçraşasız.

Dönyanıñ tügäräk buluın raslaw itkän Galileonıñ tuğan könena 200yıl bar diyärlek. İslam dönyasınıñ belem ölkäsendä ul çorda  lider buluınıñ kürsätkäçe. Galileo dönyanıñ tügäräk buluın häm qoyaş tirä-yağında äylängänen söylägände cäzalandırıla.Monnan soñ 250 yıl êlek Anadoluda qoyaş sisteması döres yıraqlıqlar belän isäplänä ide. Bu çınlıq ber qayçan da bäxäsläşelmiy ide.

 Monumental qapqadan êçkä kergändä sezne  urtasında bötenläy qaplanmağan ber yartı gömbäz häm anıñ astında ber keçkenä basseyin qarşı ala. Bu basseyin kiresençä observatoriyanıñ çınğa aşorğan ber tör teleskopı bulıp tora.

12 basqıç tübän töşergä kiräk, här basqıç belän tarayğan basseyinda bulğan sunıñ östenä töşkän tönlä kük yöze küreneşe  ğalimnärneñ xezmätendä bulıp tora ide.

Bu basseyinnıñ başında ciyılğan Astronomnar uquçılarına qoyaş sisteması häm galaktikalar xaqında mäğlümat birerlär. Sälçuqlı Mädräsälärendä bulğan kebek ike balkonlı kiñäygän Märdäsädä 8 uquçı bülmäse da bar. Basseyinı uzıp könyaq balkonına yaqın kilgändä ike poçmaqta ber qoyaş sistemasınıñ kolonnalarda urın ala. Ber bersennän bäysez häm ayırı ülçämlärdäge bu küreneşlär elektän ber tur äylänä ala ide.xäzerge könnärdä binanıñ  äz genä cimerelü näticäsendä bu üzençälege yuuqqa çıqtı.

Galileodan 250 yıl êlek su teleskopınıñ belenep qullanıluı Cacabäy Mädräsäsen üzençälekle qıla.

Olı törek astronom Uluğbäyneñ Könbatış Törkistanda qorğan mädräsäseneñ ber oxşaşın barlıqqa kiterä.

Cacabäy Mädräsäseneñ üzençäleklärennän berse dä Tönyaq könçığış, Könbatış poçmaqlarında häm könbatış tarafında urın alğan 3 kolonnadan barlıqqa kilä. Ber raketanıñ 3 ayrı êtapta  ğalämğa atılğan êtaplaru bu kolonnalarda urın ala. Raketanıñ qabızınuı, kütärelüe kürelä. Raketanıñ äle dä belenmägän urta ğasırda xätta ğaläm yulçılıqnıñ niçek bulaçağın bu qadär irtä  küzdä totıluı iğtibarnı caläp itä. Ber Astronom mädräsäsendä raketağa ut qabızuınıñ êtaplarınıñ buluı biq qızıq. Bu Mädräsädä başqa Mädräsälärdä Ğäräpçä yäki Farsça buluına qaramastan öyrätü tele qoruçısınıñ kürsätkän iğtibar belän Törekçä bularaq bilgelängän ide.

Konyada yäşägän Mäwlanıñ maqtağan Cacabäy, yäşägän däwirgä idaräçe bularaq häm belem ölkäsenä zur öleşlär kertkän  ide.

Mongollarnıñ Qırşäherne yawlap aluın tınıçlıq yulı belän totqarlap qalğan ide.

1301nçe yılında Vizantiyälelär belän alıp barılğan suğışta şähit bula.Qırşähärdä  tözegän Cacabäy Mädräseseneñ könçığış öleşendä 2 qatlı törbäsenä cirlänä.