Törkiyäneñ täwge milli yünältüçe komplektı SYK-1

Törkiyä törle yanawlarğa qarşı milli iminlekne saqlarğa mataşqan häm terrorçı oyışmalar belän köräşkän çorda berlektäşläreneñ qoral häm xärbi kiräk-yaraq êmbargolarına duçar bulğalıy. Aqça belän satıp alınğan saqlanu çaraların qullanuda qıyınlıq tudıralar.

Törkiyä bu tördäge här krizisnı unışlı räweştä forsatqa äyländerep kilä. Berlektäş dip yörtelüçelär keşesez hawa apparatların satıp birüdän baş tartqan ide. Törkiyä isä ixtiyacı bulğan älege KHAlarnı üze yasap çığardı. Berlektäş dip ataluçılar, şulay uq, kamikadze dronnarnı bezgä satırğa telämäde. Törkiyä üzenä kiräklesen dä yasadı, dön’yanıñ başqa däwlätlärenä dä sata başladı.  Süzdä genä berlektäşlär xärbi oçqıçlarda qullanıluçı bombalarnı “aqıllı” xälgä kiterüçe Sizger yünältüçe komplekt mäs’äläsendä kirtälär quyğaç, Törkiyä küpläp çığarunı cayğa saldı.

 “Aqıllı” xärbi êşlänmälär mäs’äläsendä çit illärgä bäylelekne yuqqa çığarunıñ strategik ähämiyäte bar. Mäsälän, Amerika Törkiyägä satqan “aqıllı” qoralların bilgele ber waqıt uzğan sayın kontrol’ itü mömkinlegenä iyä. Ul qullanılğan häm qalğan êşlänmälärneñ sanın isäptä tota. İñ möhime, bu qorallarnıñ qaysı cirgä atıluın belep tora ala. Monnan tış, Törkiyäneñ terrorçı oyışmalar belän köräş waqıtında AQŞ üzennän alınğan “aqıllı” qorallarnı qullanuda häm atu koordinatalarında çikläwlär kertü xoquqına iyä. Amerikanıñ “aqıllı” qorallarnı, PKK häm PYD şikelle terrorçı oyışmalarğa qarşı qullandırtmas öçen, satmağan çaqları da buldı. Şul säbäple, Törkiyäneñ bäysez däwlät bularaq “aqıllı” xärbi êşlänmälärne üzeneñ çığaruı bik ähämiyätle. 

Qayber däwlätlär Törkiyäneñ saqlanu sänäğateneñ milliläşüenä çik quyu maqsatı belän törle strategiyälär qullana. Qaywaqıt saqlanu êşlänmälären satmıylar, qayçaq satqannarın qullanunı kirtälilär, yäisä cirle citeşterüdä qıyınlıqlar tudıru öçen bäyälärdä zur taşlama yasıylar. Soñğısı Törkiyä ixtıyacı bulğan Sizger yünältüçe komplektnı (SYK) üze çığara başlağaç küzätelde.

Törkiyä hawa quätläre “aqıllı” qorallarda çit illärgä bäylelektän qotılu maqsatınnan 2005nçe yılda êşçänlek başladı. Ul çordağı idaräçelär citeşterüne üz mömkinlekläre belän başqaru öçen kiräkle kürsätmälär birde. 2006nçı yılda SYK yasap çığarıldı. Ämma, annan aldağı başqa êşlänmälärdä dä bulğan şikelle, “quştırnaqlar êçendäge berlektäşläre”  Törkiyäneñ cirle citeşterüenä ayaq çala başlıy.

Törkiyä sizger yünältüçe komplektlı JDAM xärbi êşlänmäseneñ danäsen 120 meñ dollar belän AQŞtan ala ide. 2006nçı yılda üze çığarğan SYKlarnıñ isä berse - 90 meñ dollarğa töşä. Citmäsä, küpläp çığara başlağaç üzqıymmäte tağın da kimi. Törkiyä ul waqıtta tışqa satu öçen yasıy başlayacağın işetterügä AQŞ ul êşlänmäneñ bäyäsen 120 meñnän 20 meñ dollarğa töşerä. Yasaw bäyäseneñ êlekkeçä qalıp ta, satu bäyäseneñ bu qadär tübän buluı ğacäyep. AQŞnıñ bäyäne ähämiyätle külämdä töşerü maqsatlarınıñ berse - SYKnıñ Törkiyädä küpläp çığarıluın kirtäläw. Satu bäyäse töşkännän soñ cirle citeşterüneñ üzqıymmäte tağın da arta. Bu säbäple küpläp çığaru prośessı ozaqqa suzıla. Ämma Törkiyä bäysez milli saqlanu säyäsäte qısalarında seriyäläp çığaru êşçänlegen başladı.

SYKlar TÜBİTAK saqlanu sänäğate tikşerenü häm üsterü institutı injenerlarınıñ 5 yıllıq êşçänlege näticäsendä çığarıla başladı. Törkiyä hawa quätläre qullanuına kergän täwge milli sizger yünältüçe komplektların 3nçe Aviaśiyä xezmät kürsätü fabrikası idaräsendä yasadılar. Älege xärbi ob’yektta anı 2013nçe yılda çığara başladılar.  

Êlekkege fän, sänäğat’ häm texnologiyä ministrı Faruq Özlü 2017nçe yılnıñ noyabrendä Törkiyä Böyek Millät Mäclese komissiyäse utırışında SYK-1 qoralın seriyäle çığaru başlanuın belderde. Moñarçı anı dön’yada AQŞ, Rusiyä häm İzrail’ genä yasıy ide. Törkiyä bu êşlänmälärne üz mömkinlekläre belän çığaruçı 4 däwlätneñ berse buldı. SYK-1lär Färat qalqanı, “Zäytün Botağı” xäräkäte häm terrorçılıq belän köräş operaśiyälärendä qullanıldı.

Citeşterüçelär tarafınnan birelgän mäğ’lümatlarğa qarağanda, üzençälekläre mondıy: “Xärbi oçqıçlar ğadäti bombalarnı 5-6 kilometr yıraqlıqtan atsa, SYKlarda bu san 25 çaqrımğa citä. Östämä qanatçıqları häm maxsus öslege belän “aqıllı” bombalar hawada sözelep yul ala. Oçqıç xätär kiñleklärgä kergänçe ük êşen tämamlıy. Komplekt idaräsez bombalarnıñ östenä kiderelä torğan itep yasalğan. Koordinataları bilgelängän maqsatnı iyärçen häm maxsus köyläwçelär yärdämendä yuq itä. Taypılış zurlığı bik keçkenä - 6 metr. Şulay itep, maqsattan tış başqa urınnarğa zarar birmiçä xäräkät itä”.

Üzqıymmäte tübän bulğan häm möhim üzençäleklärgä iyä SYKlarğa bügen Yaqın Könçığış, Aziya häm tön’yaq Afrika illäre qızığa.  

Tarkan Zängin

Törkiyä Xärb-Êş hönärçelek berlege mäğarif bülege mödire