Ğayaz İsxaqi (Гаяз Исхакый)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 13
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 13
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qıymmätlärennän, milli azatlıq xäräkäteneñ äydäp baruçlarınnan, tanılğan törki-tatar zıyalılarınnan yazuçı häm säyäsätçe Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) İdelle xaqında qısqaça küzätü
Ğayaz İsxaqıy (Möxämmätğayaz İsxaqi (İsxaqıy) Ğiläcetdin (Ğıyläcetdin) ulı) - 1878nçe yılnıñ 22nçe fevralendä Qazan gubernası Çistay öyäze Yäwşirmä awılında mulla ğailäsendä dönyağa kilä. Ätise Ğıyläcetdin xäzrät tirä-yündä tanılğan din êşleklese, änise Qamäriyä abıstay şulay uq ruxani ğailädän çıqqan, zatlı näselle xanım bula.
Bu ğailäneñ balaları tuğaç ta ozaq yäşämiçä ber-ber artlı ülgängä kürä, Möxämmätğayaz äti-änise öçen ayıruça kötep alınğan, qaderle bala bula. Biş yäşennän uqırğa-yazarğa öyränä, tatar, ğaräp, farsı telendäge kitaplarnı uqıy. Başlanğıç belemne tuğan awılı Yäwşirmädä ala, ä inde 12yäşendä anı Çistay mädräsäsenä birälär.
Tumıştan sälätle, maqsatqa omtıluçan, zur ixtıyar köçenä iyä bulğan sabıy balanı bu uqu yortı qanäğat’länderä almıy, älbättä. Öç yıl uqığannan soñ, 1893nçe yılda Möxämmätğayaz ätise röxsäte belän anı taşlap kitä häm Qazanğa kilep, Külbuyı mädräsäsenä urnaşa.
Külbuyı mädräsäsendä Möxämmätğayaz iñ aldınğı şäkertlärneñ berse bulıp sanala. Ul waqıtta mädräsä şäkertläre arasında bäxäslär oyıştıru kiñ taralğan bula. Ğayaz İsxaqıynıñ dönyağa qaraşı formalaşuda, şäkellänüendä, ädäbiyat, ictimağıy tormış häm säyäsät ölkäsendä mäşhür şäxes bulıp citeşüendä ayıruça 3 faktornı bilgeläp ütärgä kiräk.
Berençese - tabiğat’ tarafınnan birelğän, näseldän kilgän, äti-änise büläk itkän talantnıñ ğailädä yaxşı tärbiyä aluı, yağ’ni tabiğıy sälät belän milli tärbiyäneñ organik quşıluı.
İkençese - 19nçı ğasırnıñ sonğı çiregendä tatar dönyasın qaplap alğan cäditçelek xäräkäteneñ täêsire, anıñ citäkçese häm ideologı, Rusya möselmannarınıñ, törki dönyanıñ kürenekle mäğ’rifätçese häm säyäsätçese, pedagog İsmäğıyl’ Gaspralı ideyäläreneñ yoğıntısı.
Öçençe faktor - Qazandağı uqıtuçılar mäktäbe. Möxämmätğayaz tatar mädräsäläre öçen uqıtuçılar äzerli torğan bu mäktäptä 1898nçe yılnıñ közennän 1902nçe yılğa qadär uqıy. Anda qabul itelü öçen urıs telen yaxşı belü kiräk bulğanğa, ul biregä kergänçe başta ber xälfädän şäxsi däreslär ala.
Bu uqu yortı yäş’ İsxaqıynı bötenläy yaña ber dönyağa alıp kerä, anıñ mädäni häm säyäsi qaraşlarına köçle yoğıntı yasıy, intellektı formalaşuda ğayat’ zur rol’ uynıy. Tabiğat’ häm gumanitar fännärne nıqlap üzläşterüdän tış ul urıs, Awrupa ädäbiyatın öyränä, säyäsät, fälsäfä ölkäsenä qarağan kitaplarnı küp uqıy.
1902nçe yılnı "Uçitel’skaya şkola"nı (uqıtuçılar mäktäben) tämamlağannan soñ Ğayaz İsxaqıy Orenburgtağı "Xösäeniyä" mädräsäsenä uqıtuçı bulıp urnaşa. Monda İsxaqıy tabiğat’ fännären, urıs telen uqıta. Ber yıldan soñ "Xösäeniyä" mädräsäsen taşlap kitärgä turı kilä.
1905nçe yıl inqıylabı taşqınnarı Qazanğa da kilep citä. Anıñ waqıyğalarında aktiv qatnaşqan Ğayaz İsxaqıy jandarmeriya küzätüe astına êlägä. Qulğa alınu qurqınıçı tua häm ul yäşeren yäşäw xälenä küçärgä mäcbür bula. Şul çaqta İsxaqıynıñ jurnalistlıq êşçänlege başlana. Ğayaz İsxaqıy üz gazetın buldırunı kiräk dip sanıy. “Tañ yoldızı” 1906nçı yılnıñ 18nçe mayında çığa başlıy. İsxaqıy anıñ faktik möxärrire, ideologı, yünäleş birüçesenä äwerelä. Biredä Ğayaz İsxaqıynıñ jurnalist-publiŝistlık sälätenä, talantına yol açıla. Anıñ säyäsät, ictimağıy üseş, ädäbiyat, mädäniyat häm başqa mäs’älälärgä bağışlanğan mäqaläläre basıla. Ğayaz İsxaqıynıñ êşçänlege könnän-kön aktivlaşa, yıldan-yıl tiränäyä, qatlawlana bara. Anı bernärsä dä: jandarmanıñ daimi êzärlekläwläre dä, törmä-sörgennär dä qurqıtmıy.
Tuğan ilen taşlap kitkändä ädipkä äle 40 yäş’ kenä bula. İcat keşese, säyäsätçe öçen bu - ölgergänlek waqıtı. Ğayaz İsxaqıy başta Qıtayda, annarı Franŝiyädä, Germaniyädä häm Pol’şada yäşi. 1939nçı yılda Törkiyägä küçep kilä häm ğomereneñ axırına qadär başta İstanbulda, annarı Änkarada yäşi.
Ğayaz İsxaqıy çit cirdä möhacirlektä çaqta da ädäbi icatın da, ictimağıy-säyäsi êşçänlegen dä tuqtatmıy. Ul talantınıñ tağın ber qırın aça, anıñ mäşhür säyäsätçe genä tügel, tarixçı-ğalim buluın da kürsätä.
1940nçı yılnıñ başında Ğayaz İsxaqıy yanına Änkarağa qızı Säğadät (1905-1985) belän kiyäwe Tahir Şakir küçep kilälär. Ädipneñ soñğı yılları alarnıñ qaraw-xästärlegendä ütä. Ul 1954nçe yılnıñ 22nçe iyülendä Änkara şähärendä 76 yäşendä wafat bula. Üzeneñ wasıyate nigezendä Ğayaz İsxaqıy İstanbulda Ädernäqapı ziratına cirlänä.
Ğayaz İsxaqıy isemendäge premiya laureatı, yazuçı, säyäsätçe, cämäğat’ êşleklese Fäüziyä Bäyramova üzeneñ yazmasında Ğayaz İsxaqıynı yazuçı bularaq ta, tatarnıñ azatlığı öçen böten qaläm köçen häm ilhamın birgän şäxes tä, dip bilgeläp ütä: “Anıñ “İke yöz yıldan soñ inqıyraz”,”Zindan”, ”Zöläyxa”, ”Öygä taba”, ”Köz”, ”Oluğ’ Möxämmäd”, “Dulqın êçendä” häm başqa äsärläre millätne uylandıra da, moñlandıra da, därtländerä dä, ruxlandıra da,” - di Fäüziya xanım.
Sörgennärdä dä sınmağan, patşa törmälärendä dä milli ruxnı saqlap qalğan, möhacirlektä dä üz xalqın azat itügä ğomeren bağışlağan, tatarnıñ siräk oçrıy torğan böyek talantı, milli ädäbiyatnıñ klasigı häm ğorurlığı bulğan Ğayaz İsxaqıy bügen millätneñ türendä häm yörägendä bulırğa tieş, ul moña layıq! Tatar dönyasında Qol Ğali, Möxämmäd’yar, Qursawi häm Märcänilär, Gaspralı êstafetasın däwam itterep, yaña ğasırda, yaña şartlarda Ğabdulla Tuqay häm Fatih Ämirxannar,Yakup Aqçuralar, Sadri Maqsudilär belän bergä, tatar xalqın, anıñ milli-mädäni ruxiyaten yaña basqıçqa kütärgän, yıraq tamırları könçığış tradiŝiyälärenä barıp totaşqan, borınğı islam mädäniyate belän suğarılğan tatar ädäbiyatın dönya ŝivilizaŝiyaseneñ magistral’ üseş yulına alıp çıqqan olı talant ul.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Ğayaz İsxaqi (latin) / Kiril variantı (Гаяз Исхакый) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1) Zindan/kereş süz avt.İ.Nurullin-Qazan:Tat.kitap näşr.1991.
2) Ğ.İsxaqıynıñ tormışı häm icatı turında zamandaşları (1898-1917)/töz.häm kereş süz avt.F.İbrahimova.
3) İsxaqıy Ğayaz/Matbuğat.ru
Matbugat.ru>enc>ishakyy-gayaz-207
4) G.İshaqıy äsärlärendä millät yazmışı-
Pedsovet.ru>…>raznoe
5) Ğayaz İsxaqıy-tatarnıñ milli bayrağı.F.Bäyrämova.09.01.2015.
Beznen.ru>basma>gayaz-ishakıy-tatarn…(26.12.2014).
